SETTEMBRE 1

R O M A, Caput Mundi !
R O M A, Pulcherrima Rerum !

Sono incappato in un libro che difficilmente avrei indovinato fosse già nato nel settecento! E forse era arcinoto a quelle guide di Roma dei buoni tempi, quando anche al Foro la "koinè" più alla moda era il Latino. Si direbbe un tradizionale Baedeker, se non addirittura un precursore delle oggi ben affermate GUIDE D'ITALIA, edite a cura del Touring Club Italiano. Perfino il titolo è correttamente allineato con questa tradizione:

ROMA VETUS AC RECENS
utriusque aedificiis ad eruditam cognitionem expositis.

Chi ne è l'autore ? Non lo cercavo dentro della mia stessa famiglia, ma della mia famiglia è membro illustre: troverà probabilmente un suo posticino nello ormai molto avanzato "Dizionario dei Gesuiti".

Egli è Alexander Donatus, Senensis, e Societate Iesu. Data del libro? Romae M.DC.XXXVIII. Qualche brano è esplicitamente datato al 1634, cioè Anno 1º dell'inaugurazione del baldacchino di Bernini. Siamo dunque al periodo di Papa Urbano VIII, Maffeo Barberini, di Firenze, cioé 1623-1644. A lui obviamente è stato dedicato il Prologus, dal quale sarà sempre opportuno stralciare qualche brano, utile al nostro scopo. Va detto in anticipo che non sarà questo stile la miglior miniera per le nostre "pagine antologiche". Sono ben altro le sue erudite precisazioni e le sue puntigliose citazioni delle fonti ! Questa erudita cognitio difficilmente ci consentirà soste lunghe o rasserenanti concerti stereofonici. A meno che l'autore, e ciò capiterà quando dovrà egli stesso stupire dinanzi al Colosseo o al Baldacchino di Bernini, si senta costretto o invitato a fare per conto suo un difficile "exploit", un pezzo di bravura.

Incominciamo dal doveroso brano del prologo. Elencate le cause del providenziale destino di Roma, che il DONATI non può non vedere se non in quell'ottica cristiana che tutto orienta verso la Sede di Pietro, ecco il suo esplicito pensiero sui monumenti del passato: e notate che egli, nel suo inevitabile linguaggio allusivo, deve fare un posto per le araldiche API dei Barberini, che -forse è quella la data giusta- troneggiano vistosissime in quel capolavoro che egli denomina ADMIRANDA MOLES, e che noi denominiamo oggi come IL BALDACCHINO DI BERNINI. Sul quale ritorneremo più avanti, con una pagina ben più monografica sulla Basilica di San Pietro.

ALEXANDER DONATUS, Roma Vetus ac Recens,
utriusque aedificiis ad eruditam cognitionem expositis,
Romae 1638, Prologus.

Quare hostes infestissimi ab Aquilonis quondam vertice profecti
sic URBEM vel bello persequi vel expugnare potuerunt
ut Roma firmior e vulneribus,
ex ignibus illustrior,
stabilior e ruinis exsurgeret,
MAIUS CERTE MIRACULUM, pulcherrima rerum, ut ille ait.

Sed, quae humanas vices tanto frequentius perpessa est,
quanto altiorem inter humana locum occupavit,
nunc, te Principe, pulchriorem se quam multis ante saeculis
vigere et statum tenere constantiorem quam cum imperio florebat
gloriatur.

Romani enim Pontifices,
post Gothicas eversiones atque incendia, plurimi numerantur
qui de restituendis excolendisque Romae aedificiis,
superiore praesertim nostraque aetate contenderunt:
nec iam toto terrarum orbe quidpiam magnificentius
suae quisque patriae largus commendator praedicare potest.

Nimirum iuste providebatur
ut DOMINATRICES APES, quae lectissimos insident flores,
parem indoli suae nanciscerentur sedem;
nec solum in flore Urbium regnarent,
sed ipsam quoque PRINCIPEM URBEM florere iuberent,
in quam, caelesti munere, mel novum felicitatis inducerent.

Tu enim, ut caetera Pontificatus tui decora sileam,
Romae quantum splendoris ac maiestatis adiecisti !

TEMPLA passim instaurata et exculta sunt,
nova inchoata aut perfecta:
PALATIA PONTIFICUM ornata et munita:
restitutae, auctae, erectae
quadam Principis aemulatione, CIVIUM AC DYNASTARUM AEDES:
refecta MOENIA: validis munitionibus instructae ARCES:
apertae, stratae, complanatae VIAE:
extructi FONTES: substructae ac repurgatae CLOACAE:
elatae VALLES, demissa IUGA:
BASILICA VATICANA marmoreis operosisque ornamentis illuminata:
MOLES ADMIRANDA, ex aere auroque, Apostolorum sepulchro imposita;
ut etiam Roma te non magis praesidem suspiciat religionis
quam suae dignitatis propagatorem.

Haec vero properata et mature ad exitum perducta sunt,
alienis ab aedificando temporibus,
quibus pacis artes passim quieverunt,
et Italia, quassata bello, insuper miseranda peste congemuit.
Sed haec misera facies aerumnarum,
ut innocua videretur, cumulum aggeravit laudum tuarum...

SETTEMBRE 2

TORNA A SURRIENTO !
Surrentinae orae
amoenitates atque prospectus.

Offriamo oggi ai lettori una "pagina vacanziera". Nella quale è proprio il clima di distensione spirituale quello che più sprizza da questa voglia di sfoderare senza preoccupazioni lo smalto del buon latino. Il Golfo di Napoli è l'oggetto tematico; ma l'autore è uno di quei poco arcigni professori del Collegio dei Gesuiti di Napoli, il quale, per ovvi motivi di vacanze, era ospite abituale di quella villa, che allora (un'anno qualsiasi, 1700 ca.), avevano i gesuiti sugli scogli di Sorrento, proprio dove oggi sorge, su qualche parte superstite dell'antico loro fabbricato, il Grand Hotel Cocumella.

Il "professore" di cui sto parlando era il P.Giannettasio, insegnante di Matematica e di Ebraico tra il 1680 e il 1705. E`indiscutibile che aveva ben altre predilezioni scientifiche, poiché da esso sappiamo, non solo che si dilettava di questo tipo de "evasioni umanistiche", scrivendo occasionali poemetti, ma che perfino si lasciava coinvolgere in altro tipo de polemiche scientifiche; egli infatti risulta autore (forse soltanto editore o prestanome) di un lungo intervento, di ben 124 pagine in una ristampa moderna, in latino De Animarum Transmigratione Pytaghorica Dialogus.

(Cf. Archivum Historicum S.J.(1983, p.186).

NICOLAUS PARTHENIUS GIANNETTASIUS S.J. (1648-1715)
in "Aestatum Surrentinarum" lib.I, cap.1-3.
Queste pagine si ritrovano anche in:
Aemilii Springhetti, Selecta Latinitatis Scripta
auctorum recentium (1951), pp.394-397, non però con la nostra impaginazione.

Est autem Surrenti ora, quae,
dimidii speciem prae se arcus ferens, ad orientem solem convertitur,
primo mane quam maxime amoena
et, vel ad salutares auras carpendas vel ad animum relaxandum,
perquam commoda:
siquidem, eminentibus circum collibus, adumbratur,
ut nonnisi ad multam diem illustretur a sole.
Colles, longa virentium arborum corona praecincti,
diutius solem arcent, temperiem fovent, otia promovent
ac pulchra oculos scena suspensos tenent.

Praeterea iidem colles non acclines clivo,
sed erecti turritique a mari assurgunt,
specubus plurimis tractim excavati atque intercisi.
Quas quidem specus
partim hominum industria factas arbitror,
partim vi atque iniuria sibi mare aperuisse,
partim ludentis opus esse naturae.

In quasdam aditus phaselis patet;
in quasdam vero minoribus cymbis ubi ingressus fueris,
frigidulus aër, fragransque musci vernantis odor,
quem herbidae cautes exhalant.
Perlucidi placidique fluctus
atque ipse pendentium saxorum horror,
mireque varians in singulis situs,
mirum sane quantum animos recreent ac sublevent.

Ibi collis, abscissis hac illac rupibus,
a summo vertice ad imum usque vestigium intercisus,
prospectu mirabili, variante veluti scena,
vel pascit oculos vel delectat animos.

In speciem caveae sinum mons aperit,
inflexusque in helicem sensim coarctat,
totumque mari pervium facit.
Pendentibus hinc illinc ambitur scopulis:
supra arboribus coronatur,
medio vestitur fruticibus,
aequoreis imo herbulis amicitur;
atque interdum, labente desuper rivo, submurmurat.

Pulchra quidem scena,
atque haud scio an melius illam variare natura potuisset...
Non desunt extenti per oram sparsi scopuli,
partim nativi, partim ex fatiscente prae vetustate monte collapsi:
(habent enim vel saxa ipsa senectutem suam,
qua sensim labascant); qui scopuli, herbosi et molles, et
qua haerentibus echinis distincti,
qua discoloribus conchis interpicti,
pulcherrimi visu amoenique sunt.

Horum unus e medio mari
altissimum in conum fastigiatus assurgit;
pharum diceres, quae toti orae ad speciem praeluceat.

Tractim etiam
prominentibus hic rupibus sese mons porrigit,
cedentibus ibi reducit, commodumque orae locum concedit:
nempe ut sit accessibilis placeatque varietate.

Quae prae aliis exporrecta magis prominet rupes
perforata utrimque est marique pervia:
qua, subterraneo veluti isthmo perfosso,
ex uno in alterum sinum brevissimo compendio pertransitur.
Luseritne hic etiam natura, an ars insudaverit,
an saevientis sit opus maris,
ut crebra undarum verberatione desaeviens rupem perfregerit,
sibique aperuerit, incertum est.

SETTEMBRE 3

Surrentinae orae
amoenitates (2)

Godiamoci ancora questo inossidabile paesaggio: ma soltanto fino a che lo sguardo si posi sul Vesuvio, perchè allora il trionfale protagonista chi potrà essere...? NAPOLI !

Ita vero terebrata rupes est,
ut ex adverso specus respiciat Pompeios;
hinc rupem subeuntibus videre licet urbem in conspectu
statimque apparentem ac veluti manu prensari:
ut accidit ubi, deductis derepente scenis,
illico nova ac inopina rerum facies sese oculis offert:
quod sane perquam iucundum visu est.

Atque hinc facile animum induco ut credam
tam mirabilis operis artificem fuisse naturam:
quippe quae non temere, ut casus, sed consulto operatur:
in hominum enim vel oblectamenta vel commoda tota imminet.

Tandem talis est Surrenti ora,
qua Orientem qua Occidentem spectat,
tum amoenitate,
tum pulchritudine,
tum etiam temperie,
ut nihil sit omnino quod possit accedere...
Infra lapidem ab urbe, Orientem versus,
quo laeta viretis,
opaca arboribus,
villis ac vicis frequentissima
ad Vici montes pertinent Surrenti campestria,
amoenissima villa est in colle sita;
ex qua totius Crateris quaquaversus prospectus patet:
qui quidem tam pulcher est,
quam qui pulcherrimus.

Dextra Aequensis Vici colles aprici ac virides
non longe apparent:
quos supra
fastigiato eminet vertice Lactarius,
cuius praeruptae nudaeque rupes,
vel horrore ipso oculis placent.

Longius vero, biceps veluti Parnassus, Vesuvius cernitur:
qui suis interdum flammis scit ad voluptatem praelucere.
Ad illius radices
Pompeianum hinc, illinc Herculanum
universaque Campaniae ora.

Quae monti subiecta sunt,
passim vicis atque aedificiis distincta,
viridumque arborum textu interpicta,
mira oculos pulchritudine,
mira varietate delectant.

Laeva Surrentum est et viridissumus collis,
quem mox interminatum sequitur mare:
ut haberet qua latius vagaretur obtutus
et iucundior esset varietate prospectus;
quem iterum finiunt
Aenaria, Prochyte, Misenus, Baiae, Puteoli.

Supra quos illinc Gaurus,
hinc vero Phlegra conspicua est,
quae interdiu candicat,
noctu vero, erumpentibus interdum flammis, coruscat:
saepenumero adeo reboat
ut adhuc
decertare ibi cum Gigantibus Herculem credas !

Contra vero, in scena veluti media, Antinianus
(ni mavis ab Antonii villa dicere Antonianum)
consurgit,
in cuius clivo regina urbium NEAPOLIS sedet,
qua longe spectantibus nihil admodum est
quod pulchrius videri possit.

Nam vel altissimos templorum tholos,
vel turres celsissimas,
vel amplissimas arces,
vel eminentia aedificia,
vel florentissimam collium coronam,
vel extensa ad instar urbium suburbia prospicias,
incredibilis profecto multitudo est
atque insatiabilis varietas,
quae stupore oculos,
voluptate animos,
admiratione mentem continuo pascant.

Ipse etiam Crateris sinus,
cum pacatum est mare, modo leviter crispatus,
zephyris veluti lasciviens,
mira oculos afficit delectatione.

SETTEMBRE 4

NAPOLI ! O Sole mio !
Vedere Napoli, e poi mori

A questo punto, la descrizione è più scorrevole senza commenti, anche se poi i profumi aromatici dell'orticello ci riportano a Sorrento. Noi qui in realtà NAPOLI l'abbiamo già presentata (cf. 18 giugno), ma è sempre vero che BIS repetita placent!

Regina urbium, NEAPOLIS sedet:
qua longe spectantibus nihil admodum est
quod pulchrius videri possit.

Nam vel altissimos templorum tholos,
vel turres celsissimas, vel amplissimas arces,
vel eminentia aedificia, vel florentissimam collium coronam,
vel extensa ad instar urbium suburbia prospicias,
incredibilis profecto multitudo est
atque insatiabilis varietas,
quae stupore oculos, voluptate animos,
admiratione mentem continuo pascant.

Ipse etiam Crateris sinus,
cum pacatum est mare, modo leviter crispatus
zephyris veluti lasciviens,
mira oculos afficit delectatione.

E colle (surrentino) ad oram maris
in ipsa rupe extructa via est,
quae partim patet aperta, partim vero correcta,
per illiusque viscera se insinuat serpitque,
quasi Maeander tortuosa.

Ubi ad litus veneris, plurima reperies antra
ad captandum aestate frigus opportuna.

Sunt etiam exporrecti in mare scopuli, herbidi et odorosi,
quibus assidens
vel erudita lectione otia, vel pisces fallas arundine.
Circum, excisa in rupe, sedilia,
quae dum alternis adlambit mare,
strepitu suo canoros fluviorum cursus imitatur.

In colle fructiferae passim arbores solum inumbrant,
distinctaeque in certos ordines, veluti in sua regna...

(sequitur ditissima plantarum,
fructuum et odorum descriptio)

Hic vites pampineae...
Hic nuces iuglandes...
Illinc ficus quamplurimae, herculanea nimirum...
Ibi pyrus aniciana, cirrita, graecula...
mirabili ubertate pubescunt.

Illic castaneae altaeque fagi
patulam spargunt umbram frigusque suppeditant.

Hic perpetuis vernat frondibus malus atlantaea:
et modo argenteis floribus,
modo aurea pomorum sobole,
magnam sibi admirationem conciliat,
miram animis exhibet voluptatem.

Parietes florentes semper citrii attalici
velut opere convestiunt,
subter vero flores virescunt et herbulae,
quae, phrygia quasi acu,
solum variant atque interpingunt.

Non desunt aves quam plurimae,
quae per densas arborum frondes circumcursantes,
concentu suo aures blandissime demulceant.

Quin canorus ipse zephyrorum flatus,
in arborum frondes allisus atque repercussus,
certare cum avibus cantu videtur.

Est tandem in horto xystum
(subdialem ambulationem latine dicimus)
qua deambulare possis
tum animi, tum valetudinis causa,
et genialibus cum amicis habere colloquia.

Est etiam in ipsa collis crepidine
Calopsis imposita (Belvedere:
liceat sic reddere quem vulgus Italorum
pulchrum prospectum -id est, bellosguardo- appellat).

Est autem edito in loco extructus fornix testudineatus,
quatuorque columnis seu pilis,
quae marmorato expoliri ornarique solent, innixus.

Ex quo quaquaversus liber prospectus patet
ubi iam defatigatus
ad aspectum maris sub umbra sedere queas
vel prospectu
vel otio
ad satietatem recreari.

SETTEMBRE 5

Rio de Janeiro...e Lisboa !

Difficilmente avrei immaginato, a questo punto, che mi potesse capitare di trovare, anche in Latino, la descrizione di quegli altri paesaggi di universale fama, che tradizionalmente entrano in gara con le bellezze di Napoli. E invece... siete stati fortunati !

RIO DE JANEIRO ! Dove l'ho trovata ? Ovviamente, nella biografia latina del P. Anchieta ! Ma, state bene attenti, si parla qui di una data nella quale, in realtà, non esiste nè Rio, nè la samba, nè il carnevale. E` soltanto in arrivo (1556) la prima occupazione, quella dei Francesi !

Est in extrema zona torrida,
sub ipso Capricorni tropico ad vicesimum tertium gradum et dimidium,
inter S.Vincentium et Spiritum Sanctum colonias,
peramplus et opportunus maris sinus, haud multo minor Bahia.
Locum incolae parum apto vocabulo FLUMEN IANUARIENSE vocant;
flumen tamen non est, sed mare intra terras irrumpens
immanem sibi aperit hiatum, in leucas ferme quatuordecim.
Nomen idem et Mari et omni circa Regioni.

Multi uberes amnes in sinum influunt,
quorum maximum, quem MACUCUM nominant,
Lusitano Tago maiorem esse aiunt.
Quadraginta circiter intus habet insulas;
earum multae, quae magnitudine praestant, incoluntur;
reliquae ad ornatum a natura editae; multae item,
ut in tanto sinus ambitu stationes, sinusque alii minores,
instar portuum, tutam navigiis sedem praestant.

Eius fauces, qua mare intrat, tam angustum coeunt in spatium,
ut quamvis parvi, aenaei tormenti ictum non excedant.
Locus adhuc, quod nullus externo metus esset ab hoste,
et indigenis fere nulli esset usui,
ne regiae vires tot tuendis praesidiis distraherentur,
incustoditus et neglectus habebatur;
cum satis custoditus videretur,
duabus hinc inde firmis cinctus Praefecturis.
Huius opportunitatem loci, ut par est credere,
homines non imperiti, et inter Lusitanos,
seu forte, ut fit, seu per causam mercimonii,
aut aliam quamvis consilio dissimulato, versati, animadverterunt.
Et indigenarum a Lusitanis alienatione observata,
posse se, si eius loci potirentur,
eadem quae Lusitanis emolumenta ex eius terrae fructibus percipere
et locum ad figendam sedem esse opportunum...

E LISBOA, dove? L'avete indovinato: presso quei Giapponesi che vi arrivarono nel 1584 ! (DE SANDE, o.c. p.157 ss). Questa, in pagina !

Quoniam autem haec prima est Europaea urbs
quam describendam suscepi,
proponam vobis qua brevitate potuero
quandam eius formam, ut facilius
amplitudinem operum, varietatem, numerum aliasque huius urbis,
immo et ceterarum nobilium totius Europae insignes res,
animo concipere possitis...

Agam igitur primum de Tagi ostio celeberrimo, quod occasum versus,
ante urbem est, et utrimque arcibus munitissimis,
altera Divi Sebastiani, altera vero Bethlemica,
tutissime clauditur.
Ex his Bethlemica, quae in citeriori ripa et olysipponensi tractu est,
admirabilis profecto est fabricae,
cum in ipso mari posita sint eius fundamenta,
et tam multis propugnaculis undique sit ornata,
ut bellicorum tormentorum numero assiduoque militum praesidio,
totam illam oram maritimam hostili incursione liberam tueatur.
Nulla est enim navis, sive Lusitana sive peregrina,
quae, portum illum ingressa,
bellici saltem tormenti signo dato, et nonnunquam demissis velis,
imo et scapha cum aliquibus vectoribus ad arcem missa,
eam tanquam toti mari dominantem non recognoscat; aliter
poenas datura ferreisque globis ex arce congestis subito demergenda !

Non longe ab hac arce situm est celebratissimum
coenobium religiosorum ex Divi Hieronymi familia,
quod Beatae Virgini Bethlemicae, unde etiam arx nomen habuit,
dedicatum est, et inter Olysipponis sacra opera
principem locum obtinere censeri potest...

(sequitur longior huiusce coenobii historia).

Accedam tamen ad urbis descriptionem,
quam instar arcus cum sagitta se habere fingite,
si tam urbana opera quam suburbana numerentur.
Maritima namque ora velut chorda protenditur,
media vero urbis pars ad modum sagittae porrigitur;
latera autem, quae amplissimos duos montes continent,
arcus formam efficiunt...

(plura sequuntur de aedificiis, de regio palatio...)

Regio palatio finitima sunt alia mirae celebritatis loca,
inter quae primas partes obtinet Regium Armarium...
cui coniuncta est DOMUS quaedam, que INDICA dicitur,
in quam merces et aromata omnia ex toto Oriente navibus delata,
accuratissime invehuntur et, in Belgium, Galliam, Germaniam
aliasque Europae partes importata et vendita,
regium aerarium magnopere locupletant...

SETTEMBRE 6

Oggi è in programma
il COLOSSEO !

Un monumento tanto voluminoso e visibile, nonché abbondantemente fotografato, da Giapponesi e non, che ben possiamo fare a meno della solita presentazione. A meno che non vi sembri opportuno un doppio richiamo: il primo, sulla preesistenza di un "primo" anfiteatro (e questa noticina la trovate qui nelle prime righe); la seconda sarà nuova e sbalorditiva per molti, non per me, che ho sotto gli occhi una sorprendente fotografia; che cioè esistono in Tunisia, a d'El Djem (Thysdrus), ruderi che si direbbero vero e proprio doppione del Anfiteatro Flavio !

E non dimentichiamo altri: Dalmazia, Verona, Pozzuoli, Arles...

PRIMUM Amphitheatrum in Urbe, stabile ac lapideum,
posuit Statilius Taurus... ALTERUM Vespasianus,
cuius pars adhuc exstat...
Amphitheatrum Flavium, vulgo Colossaeum,
ut pulchrius et amplius, ita potentiori manu extructum est.
Fecit -Suetonius inquit- Amphitheatrum Vespasianus urbe media,
ut destinasse compererat Augustum.
Quod postea Titus
edito munere apparatissimo largissimoque dedicavit...

Quamvis enim Urbs pomoerio
secundum Capitolium et Tiberim terminaretur,
tamen extra erat tam publicis quam privatis aedificiis frequens,
ut horum respectu vere in Urbis medio diceretur esse...

Capiebat autem loca ex P.Victore LXXXVII millia.
Sed quamvis Amphitheatri tanta vis esset -ut ait Aurelius Victor-
nihilominus saepe
vel incendiis vel tempestatibus aliisque de causis
labefactatum et aliqua parte dirutum refici debuit.
Itaque Capitolinus refert ab Antonino Pio instauratum Amphitheatrum:
et Lampridius inter opera Heliogabali
memorat instaurationem Amphitheatri post exustionem.
Idemque scribit de Alexandro:
Lenonum vectigal... sumptibus publicis ad instaurationem
theatri, circi, amphitheatri et aerarii deputavit.

Quae sane de hoc principe Amphitheatro accipienda sunt,
ut apud Eusebium in Chronico:
Decio Principe Romae Amphitheatrum incensum;
et ante, sub Macrino,
Circensibus Vulcanaliorum Romae Amphitheatrum incensum...

ALEXANDER DONATUS, ROMA vetus ac recens, lib.III, cap.7, pag 224

Tota moles constructa tiburtino lapide nixos arcus immanibus pilis,
triplicique ordine porticus in circulum erigit.
Affixae pilis columnae plurium segmentorum scapo.
Doricae imae, Ionicae mediae, summae Corinthiae.

Tum continuatus paries, patentibus identidem fenestris,
interque locatis opere composito quadratis columnis distinguitur.
His epistilia atque e zophoro prominentibus crassis mutulis,
corona circum attollitur.

Cuius quia supremi lapides aequalibus spatiis perforati sunt,
traiectae quondam immissaeque antennae demittebantur
ad inferiores mutulos sub foraminibus ad lineam e muro prostantes.
Ita sane firmatis trabibus iisdemque supra fabricae coronam elatis,
funes ad sustinenda vela et inumbrandum circumsedentem populum
alligabantur.

Interior cavea ovata est,
in quam declives fornices et impositi olim sedentium gradus,
areolis certa per intervalla intercurrentibus
ex tertia altioreque porticu descendebant. Quamvis omnia
iam vetustas vel labefactarit vel exederit vel everterit.

Inferiores pilae et arcus, extima facie,
crebris foraminibus deformati sunt. Id docti indoctique referunt
in feritatem barbarorum, qui capta in Urbe,
quod delere non potuerunt, vi ferroque mutilatum foedarunt.

Equidem probabilius semper duxi idque de Bernardino Stephonio
(nato illo quidem ad eximiam poësim,
sed una summae eruditionis et eloquentiae viro) audivi:
hoc peractum opera artificum et institorum: illi enim,
cum ibi nundinas agere venumque mercimoniae exponere consuessent,
adactis solo furculis, ex adverso perruptos Amphitheatri lapides
fodiebant ut perticas immitterent
sustinendis tabernaculis merciumque tegminibus et cadurcis.
Eam quippe Urbis partem,
vicis splendidisque tectis spectabilem,
cives cum ipso Romano Pontifice in Lateranis aedibus degente
incolebant; donec Robertus Guiscardus, ut Gregorium VII,
in Adriani mole conclusum, ab obsidione Henrici III liberaret,
ex consilio Cincii, Romanorum Consulis, ignem Urbi iniecit,
ut ex Leone Ostiensi refert Card.Baronius, et maiorem Urbis partem,
praesertim Caelium inter et Capitolium sitam,
evertit anno salutis MLXXXIV. Quare superfuerunt haec
potius signa nundinantis industriae quam barbariae saevientis.

Cencius Camerarius, qui floruit anno MCLXXXXII,
inter varios opifices refert "Bandonarios Colossaei",
ibi scilicet exercentes opificium, quos nunc Banderarios vocant,
serica vela consuentes.

SETTEMBRE 7

Oggi invece...
Le Cascate delle Marmore (Rieti)

Siamo debitori di questa pagina al diligentissimo Kircher, la cui descrizione però sarà doveroso riordinare, non avendo egli avuto, a quanto pare, la volontà di farlo, perché questo argomento lo doveva caricare di continui rimandi a cose dette altrove, e non soltanto nel suo, pur voluminoso, LATIUM. Sembra che l'interesse maggiore del Kircher fosse orientato in partenza sulla strana natura delle acque del Velino, le quali, favorendo una certa pietrificazione di quanto in esse si immerge, riescono a pietrificare a regolari scadenze di tempo perfino il proprio letto, creando così un ricorrente problema di riassetto e il bisogno di nuovi sbocchi, come documentato dagli stessi autori classici, Tacito, Plinio, Seneca.

Dicunt plerique scriptores Lacum Velinum
in saxum quaecumque in eum proiecta fuerint convertendi
mirifica vi pollere...

E poco prima ci aveva detto che il Velino,

Montibus interclusum, exitum difficilem habere,
quo ab aquarum violentia liberaretur.
Exitum utique habuisse, sed exiguum, quem postea,
interciso monte, M.Curius consul ampliorem reddiderit...
Totam mox regionem Reatinam inundatione sua opplesset,
si ei ostium non fuisset per quod se exoneraret...

Il Kircher ci racconterà a questo proposito perfino il suo primo viaggio alle Cascate, partendo da Interamna (Terni). E sarà questo particolare la prima parte della pagina odierna.

Poi, per seguire le cose in modo più ordinato, vi darò il corso superiore del Velino, fino alla famosa CATADUPA. Preparate la cinepresa.

ATHANASIUS KIRCHER, LATIUM, lib.IV De Sabinorum Regione

Ego anno 1660
Interamnibus ad dictum Reatini Agri districtum explorandum,
in quo complura esse admiratione digna intellexeram, profectus sum;
ubi primo, per vias difficiles,
incidi in Catadupam tota Italia celeberrimam,
ubi Velinus amnis,
ex celsissimis praeruptissimisque cautibus
inmenso fragore praecipitatus,
Nari se miscet.

VELINUS FLUVIUS e Vestinorum montibus originem suam ducit;
unde et vallis quam interluit a priscis VELIA dicta fuit.

Hic Lacum Velinum (vulgo Piediluco) offendens,
postquam Civitatem Ducalem et Reate irrigavit,
ei mixtus aliquousque, tandem libertati suae restitutus,
post mille circiter passus, per supradictam Catadupam,
quam vulgo CASCATA DE MARMORA vocant...

Locus vere horrore plenus,
et qui vertiginem inspicientibus facile incutiat;
tanto enim fragore
vasta aquarum moles in subiectam monti voraginem devolvitur,
ut nullus, quantumvis voce intensissima clamans,
alterum prae soni vehementia audiat.

Ad Catadupas Nili te consistere putares,
ubi, Strabone teste,
accolae vehementia soni obsurduisse dicuntur.

Fumus ex aquarum collisione adeo subtilis est,
ut in perpetua te nebula constitutum,
et postquam inde exiveris,
etiam bene perplutum reperias;
unde sole lucente,
non secus ac inter roscidas nubes
ibidem perpetuam Iridis formam
non sine admiratione spectare liceat.

De quo consule MUNDUM nostrum SUBTERRANEUM,
ubi de hoc naturae prodigio
fusius ratiocinati sumus.

Velinus autem, post lapsum in NAREM,
qui originem suam ex Fiscello,
praecelso Apennini monte ducit,
horrendo spumantium aquarum fremitu,
sese exonerat...

SETTEMBRE 8

L'ORLANDO FURIOSO
parla anche latino!

Non solo: è perfino tradotto in verso, e non da un chierico in pensione, bensì "Dall'illustrissimo signor Marchese TORQUATO BARBOLANI, dei Conti di Montauto, Tenente Collonnello di Cavalleria nelle Truppe di Toscana di S.M.I.- In Arezzo MDCCLVI".

Ho più volte dichiarato che quest'Antologia pretende far vedere l'abbondante segnaletica storica del Latino, che Vi inviti almeno a SAPERE che nella lingua di Roma esistono non soltanto quelle minuscole pillole che abbiamo contattato a scuola, bensì voluminose OPERA OMNIA, degli autori e delle materie più impensabili: filoni ricchissimi di letteratura, latina e neolatina, il cui elenco (di conoscenza o dimestichezza non se ne parla) è soltanto noto a pochissimi specialisti.

Per agevolare un'esperienza personale di questa realtà, potrete leggere oggi una breve pagina di questo Ariosto in Latino: premetto però che, nell'approfondirla, potrà venirvi il sospetto che questo latino, che oggi usiamo cristallizzato nella sua essenza eterna, potrà perfino sembrare più attuale e trasparente dallo stesso mutevole vernacolo usato dall'autore. La disponibilità di spazio mi consente darvi in prova una parte del testo originale, che forse vi condurrà alla parallela esperienza del Goethe; il quale, quando a due riprese gli furono presentate nel l822 e nel 1825 due diverse traduzioni latine del suo poema Herman und Dorothea, dichiarò che "gli pareva di sentire quel poema ricondotto alle sue fonti".

Ecco, per rendervi facile il paragone, le due prime strofe del brano prescelto. Una volta iniziati, potrete proseguire senza stampelle.

Il Paladin col suono orribil venne
Le brutte Arpie cacciando in fuga, e in rotta
Tanto, ch'a piè d'un monte si ritenne,
Ove esse erano entrate in una grotta.
L'orecchie attente e lo spiraglio tenne,
E l'aria ne sentì percossa, e rotta
Da pianti, e d'urli, e da lamento eterno;
Segno evidente quivi esser l'Inferno.

Astolfo si pensò d'entrarvi dentro,
E veder quei, c'hanno perduto il giorno,
E penetrar la terra fin'al centro,
E le bolge infernal cercare intorno.
Di che debbo temer (dicea) s'io v'entro,
Che mi posso ajutar sempre col corno ?
Farò fuggir Plutone, e Satanasso,
E`l Can trifauce leverò dal passo.

Deformes inclytus Heros
Harpyas pepulit radices montis ad imas,
dirae ubi speluncam horrentes subiere volucres.
Attentas nigris admovit hiatibus aures,
percussasque auras hausit ruptasque ululatu
horrisono gemituque et perpetuis lamentis;
unde illic nigra esse horrendaque Tartara constat.

Speluncam indugredi Astolphus meditatur, et illos
visere qui nostri lucem amisere diei,
tellurisque sinus penetrare, et quaerere bulgas
undique Tartareas. Mea cum mihi buccina praesto
sit semper, quidnam metuam ? Ditemque fugabo,
dicebat, Furiasque omnes, adituque trifaucem
custodem expellam.

Tum desilit, aligerumque
quadrupedem trunco ligat arboris, inde sub antrum
sese demittit. Sed cornu corripit ante,
in quo confidit. Paulum progressus opaco
offendi sibi qua nares, qua lumina fumo,
tum pice, qui gravior visus, tum sulphure, sensit;
It tamen.

At quo procedit magis, horrida densat
caligo fumusque magis; sibi iamque videtur
progredier non posse, gradus iam iamque ferendos
praevidet esse retro. Quidquam videt ecce moveri,
ignarus quid sit, supera de fornice, quondam
ceu solet adpensum sub dio turpe cadaver
pluribus et pluviae expositum Solique diebus.

Fumea tam modicum, nil paene et lucis habebat
illa via, ut minime Astolphus dignoscere possit,
quis sit, per nigras qui se sic ventilet umbras.
Res ergo ut pateat, semel et bis percutit ense.
Exin Tartareis putat esse e manibus unum,
quandoquidem nebulas visum sibi findere inanes.

Orlando Furioso,
canto trentesimoquarto
strofe 4-8.

SETTEMBRE 9

Un Clavicembalo da favola...
dove ? a Bagnaia

Quei "Príncipi" giapponesi che nel 1585 comparirono a Roma, premurosi per dare al Papa una prova della loro adesione di fede cristiana, furono accolti dappertutto con generosissima simpatia. Oggi vogliamo stralciare dal loro resoconto di viaggio la tappa del Lazio Nord. Sbarcati a Livorno, si erano diretti a Pisa, Firenze e Siena, e poi, per Aquapendente, Bolsena e Viterbo, a brevi tappe, verso ROMA: un'overdose di meraviglie: descritta alla fine in buon latino, e data alle stampe a Macau, poco dopo il rientro in patria. Va tuttavia detto che, cambiato in Giappone durante la loro assenza l'atteggiamento ufficiale verso il nascente Cristianesimo, gli scopi di quella Ambasceria, architettata dall'italiano Valignano, rimasero molto al di sotto di quanto programmato. (Sulla quale sento dire che in Giappone si sta da tempo preparando un film).

Ecco ora a voi la pagina di Bagnaia. Che tuttavia dev'incominciare da questa stessa presentazione con la visita al Santuario della Madonna della Quercia. Sul clavicembalo che vi sarà subito descritto, voi, come me, vi prenoterete per andare a sapere di più nella Villa Gambara = Villa Lante.

Intuiti etiam sumus, extra urbis moenia, templum quoddam
Beatae Virgini quae A QUERCU nomen habet dedicatum.
Ea est autem nominis origo, quod miser quidam homo,
in vitae periculum incidens et Beatam Virginem invocans,
in quercum oculos attollens,
ibi eiusdem Virginis sibi opem ferentis imaginem fuerit intuitus.
Quo miraculo ac periculo commoti cives,
templum Sanctissimae Virgini exstruxerunt,
quercum eamdem cum ipsa imagine sacello maximo concludentes
ad memoriam miraculi sempiternam:
quod multa alia in posterum sunt divina ope consecuta;
quae, adhuc hoc tempore patrata celebre illud templum
coenobiumque religiosorum ex Divi Dominici familia magnopere reddunt.

Adiimus etiam quemdam locum nomine BAGNAIAM,
a cardinali Gambarensi ad voluptatem deliciasque exstructum,
ubi non pauciora se nobis obtulerunt
iucunditatis oblectationisque argumenta
quam in Pratolina Villa, Etruriae Ducis:
et quamvis locus sit angustior,
septum tamen habet ad venandum valde accommodatum,
ubi venaticis canibus utentes, quorum in Europa maximus est usus,
feras aliquas excitavimus et cepimus.

DUARTE DE SANDE, De missione Legatorum Iaponensium...
(Macau, 1590. Dialogo 21, pp.229-230

Mitto huius loci hortos, fontes, aliaque amoenitatis testimonia,
quae ex superius dictis facile conici possunt,
solumque de instrumento quodam musico agam
quod CLAVICYMBALUM vocant,
et merito animos nostros summa admiratione defixos habuit.

Est illud quidem longum sex palmos,
latum vero quatuor, unius palmi altitudine,
cuius ad aërem excipiendum opercula ita sunt disposita
ut facili eorum motu, iisdemque tabellis pulsatis,
plurium instrumentorum inter se differentium soni vocesque reddantur:
ita ut, varie excepto aëre,
plus quam centum tonorum genera suavissime emittantur.

Quod si rursus velis singula tantum instrumenta audire,
facile excipies auribus suavem sonum:
nunc cytharae, nunc lyrae, interdum organi,
nonnunquam fistularum; modo tubarum,
denique sambucae, testudinis, barbiti, psalterii
et cuiuscunque alterius musici instrumenti.

Illud est ergo huius de quo loquimur artificium; ut,
sive multos simul sonos
sive hos atque illos singulatim velis audire,
minimo labore id perficias:
quod quidem inventum et excogitatum est
a quodam Veneto artifice, summi ingenii viro.

Accedit ad hoc opus arca quaedam, instar stagni confecta,
quae hinc atque inde octo habet receptacula;
et quoties ex eo instrumento
sonus ille emittitur qui bellicus dicitur,
toties, apertis aëre receptaculis,
triremes affabre confectae ad certamen descendunt;
pulsantur tubae, propelluntur et inhibentur remi,
tormenta solvuntur;
denique mira quaedam species pugnae et certaminis oculis obicitur,
quae omnia vi flatus varie temperati, sicut supra de aqua diximus,
efficiuntur.

- Admirabiliora nobis quotidie narras !
Nec iam dubito
quin Europaei homines caeteris ingenio antecellant:
et quidem, nisi te sociosque testes locupletissimos haberemus,
omnia ista tanquam commenticia pro nihilo duceremus.

Nulla est dubitandi ratio, cum nos, Iaponenses homines,
absque ulla suspicione mendacii,
ea quae manibus quodammodo contrectavimus, vobis proponamus.

SETTEMBRE 10

Gastronomia...
Sorrentina ! (2)

Venti giorni fa, per l'esattezza il 20 agosto, Vi offrivo una pagina gastronomica del Giannettasio, con accennato proposito di non voler abusare di quel linguaggio "culinario", del quale, chi cuoco non è, non avrà regolarmente molto bisogno.

Oggi, trovandomi qui già collocato un brano di minore smalto latino, per il quale un posticino regolarmente si trova, preferisco ritornare sul Giannettasio e ricopiare la seconda parte di quel suo culinario exploit, che alla fine egli stesso ridimensionerà con delle considerazioni di tono senechiano. Alle tagliatelle e al pollo alla Cocumella, aggiungerà ancora la carne e qualche pezzo forte di pasticceria napoletana (peccato, io chiederei la polifamosa a'zeppola!). Lo spazio disponibile non ci permette di inserire qui anche le frasi di ripieno, gli scherzi, i brindisi ! Ad esempio, il momento del vino: quando uno degli invitati vuole dare un segnale di gradimento all'improvvisato cuoco: Heus, puer, infunde merum! Sit helvolum illud Pausilypaeum minime fugax, quamquam delicatissimum: iuvat tam docto artifici propinare ! Altro momento è quello dei pasticcini: così teneri, da mangiarne anche le bricciole: vorataque vel cum ramentis. L'ultimo e loquace convenevole conviviale strapperà al cuoco questa accademica confessione: O Superi! Hoc scilicet unum meis laudibus deerat, ut inter MYRTUM litoream LAURUMque parnassiam, culinariam QUERCUM insererem !

Può risultare nuovo il rilievo che l'antipasto non è nemmeno quello tradizionale dell'uovo (incipere ab ovo!), bensí... Lasciamolo dire a lui:

Exordium non ab OVO, ut vetustissimus mos est, sed ut nunc fit,
a FICIS cùm suavissimis, tùm frigidissimis, factum est;
erant Livianae pinguissimae et cucurbitinae,
melleo ore, tenero cortice, pulpa non adeo molli;
atque ob id mirum in modum placuerunt
.

Torniamo ora indietro e sorprendiamo il nostro cuoco al momento di una sosta: poi rientreremo con lui presso i fornelli, e ci divertiremo.

Quia vero vel labore vel igne sudaveram,
mappula sudorem omnem exsicco,
brevique e culina egressus, frigidiores auras liberius haurio:
iuvat enim occupato laboriosa in opera facere intercapedinem.

GIANNETTASIO,
Aestatum Surrentinarum, lib.I, c.IV

Tandem iterum ingressus
in lancem grandiusculam taenias mitto,
collata prius guttatim aqua cribrario cochleari.
Postea vero permisceo bubalinum scrobem cum saccharo et cinnamomo,
elixamque bovis medullam superinfundo:
plenam sic lancem conicio in hypocaustum;
(ut sensim incalescerent
ac pingui penitus medulla saccharoque sese imbuerent).

His in hunc modum adornatis,
lactentis vitulae lumbos perquam delicatos ac pingues
veru transfigo per adversum, ignique admoveo assandos:
iubeoque Fabiolum continuo versare veru:
(rotam enim, quae a cane solet circumagi,
non habebam expeditam, neque mihi erat in promptu machina,
qua, fumo in alas incursante, veru circumvolvitur).
Vitulam, ut iam assari coeptaverat, sale aspergo; tandem,
larido ferventi veruculo praefixo, bene imbuo ac perfundo:
ita enim et succo gravida et sapida magis est.

Postremo ut, praeter spem, bonam prandio coronidem imponerem,
quaedam farta liba ex dulcibus conficio hoc modo.

Similaginem, butyrum salemque indicum (cum tantillo nostratis)
ac duobus ovi vitellis frigida subigo;
subactam post massam totidem in frusta divido quot erant convivae;
quae singula cylindro extendo in circulos. In horum medietate
dulcia iam tunsa cum medulla pinguissima superpono:
alteram circuli partem desuper plico facioque farta,
(quasi Lunulas pinnato limbo: qualis spectantibus nobis tubo visorio
Luna apparet cum est dimidiata).
Accepta mox pistoria sartagine, suillo adipe inungo,
imponoque dulciaria:
sumpto deinde infurnibulo, conicio statim in furnum.
(Elixam cum prototomis cauliculis
iam puer primo mane praeparaverat.)

Etenim modici cibi homo cum sim,
isthic meus tenuissimus idemque simplicissimus cibus est.
Odi profecto nimios illos apparatus: tot nimirum
praesulsas, scriblitas, moreta, frixa, intrita, ollaria, fartilia:
tot item intinctus,
atque embemmata escasque conditaneas et coeteras cupedias.
Gulae irritamenta verius quam nutrimenta !
quae quidem, in stomachi perniciem adinventa sunt.
Perquam paucis nutrimur, et quae fames condiat non gula !

Isthaec autem parsimonia apud veteres magna fuit.
Legimus enim Lege Fannia primum, postea vero Licinia, cautum
ut sumptus non excederet denos vel vicenos aeris !

SETTEMBRE 11

Favete linguis !
Arrivano Michelangelo e Raffaello

In realtà dovrei intitolare questa pagina al Papa Giulio II, che ebbe la fortuna di trovare a suo servizio, nell'ingente opera di trasformazione di Roma, questi due capofila di un glorioso Rinascimento. Forse non sarà stato il nostro latinista il più bravo ad affrontare questo tema. Scusatelo gentilmente, perchè, dal solo titolo del suo libro, si indovina che un argomento tanto vasto non gli permetteva spaziare su ogni cosa.

E poichè neanche a me resta molto spazio, vi premetto qui, nell'introduzione, quanto precede su Papa Giulio, con il dolore di non potermi dilungare sulle sue tantissime benemerenze: S.Pietro in Vinculis con il Mosè di Michelangelo, l'Abbazia di Grottaferrata, la Via Giulia, l'Aniene fatto navigabile, il sepolcro di suo zio Papa Sisto...

Sed quod operibus praestat universis,
IULIUS novum Sancti Petri templum, veteris parte disiecta,
ad Bramantis exemplar,
illius et consequentium temporum clarissimi Architectoris,
aedificare aggressus est,
primumque lapidem his verbis notavit:

Iulius II Pont.Max. Aedem D.Petro dicatam vetustate collabentem
in digniorem amplioremque formam ut erigat,
fundamenta iecit. Anno Christi MDVII.

Eodem tempore Palatium Pontificium auxit,
longissimis ornatissimisque porticibus et ambulacris,
iunxitque duos Vaticani colles
continuato per valliculam interiacentem aedificio.
Aulas vero, conclavia et cubicula,
ab aliis, praesertim Nicolao V extructa,
et Sacellum Sixti patrui
picturis ornavit admirabili foelicitati.

Tunc enim, post aurea illa tempora, quibus cum stante Imperio
Roma, omnium domina,
bonis disciplinis et artibus stationem praebuit,
e misero pulvere sepultorum operum atque opificum
sculpendi, fundendi, pingendi peritia refloruerat.

Nec paulatim, ut ferme fit in humanis, fastigium tenuit,
sed cum celerrime in summo stetisset,
retro deinde prolabi visa est, velut in ruinam revoluta.

ALEXANDER DONATUS, Roma vetus ac recens...Lib.IV, Cp.IX, pp.371-373

Nos quidem, in tanta opificum turba, pingendi magistros
invidere illi aetati possumus, aequales videre non possumus...
cum lumina illius aevi supervenere
RAPHAEL SANTIUS, Urbinas, MICHAEL ANGELUS BONAROTA, Florentinus:
ILLE pictor incomparabilis et insignis architectus;
HIC sculptor pictorque et architectus eximius.

Remotis ergo caeteris, RAPHAEL
secretiores aulas et conclavia usque ad miraculum coloravit.

BONAROTAE oblatum Sixti sacellum, in quo Pontifices
sacrorum caerimonias cum Patrum Senatu obire solent,
ut eius fornicem per lunulas suspensum,
pictis iam parietibus, appingeret. Fecitque admirabili opere.

Aliquanto post, Paulo III Pontifice, interiori fronti eiusdem Sacelli
novam picturae claritatem induxit. Iconem EXTREMI IUDICII
et Christum Dominum venientem in nube maiestatis expressit,
subterque, ad iudicandam,
qua gloriae qua supplicio, universitatem generis humani;
successu singulari et absolutione artis;
quam tamen ingenium artificis superavit.

Praecipuum quippe in illo erat nova excogitare,
et aliis nondum tentata depromere:
intervalla partium, nodos articulorum, extremorum lineamenta,
nuda corporum, ossium eminentias, circuitus venarum,
incisuras, nexus proiectusque membrorum
prope ad illudendam veritatem effingere.
Quare praeter haec in udo tectorio colorata,
tabulas ab eo pictas omnino paucas.
In membranis et macrocollis descripta plurimorum vestigia habemus;
quod palmam adeptus figurando,
eam vel sine coloribus, penitioris artis invicto robore retinebat.

Verum ut haec Urbinatis quoque manus
et eorum aliqua molliora sequebantur,
ita ab eius penicillo emergebat flos pulchritudinis,
oris venustas, coloris suavitas, lumina pigmentorum,
capillorum elegantia, dignitas vestium,
tantoque partium et imaginum splendore coagmentata species operis,
quanto potius defixos teneret oculos quam moveret.

Porro in utriusque tabulis, cum quisque videret morum varietatem,
aetatum dissensionem, impetus animae ab oculis emicantes,
illitas vultu cupiditates, iras, dolores:
manibus totoque corpore diffusas agendi voluntates,
fatebatur in tanta dissimilitudine pingendi,
NIHIL SIMILIUS EXTITISSE,
vel ad aemulationem natura, vel consequutionem gloriae.

SETTEMBRE 12

Oggi,
sosta a San Pietro !

Della Basilica di San Pietro tutto è già stato scritto, e anche tradotto. Non mi sarà facile trovare delle grosse novità. In Latino invece forse non tutto è trovabile! Perciò, almeno questa pagina sintetica che oggi mi viene incontro, me la gradirete senza dubbio. La quale tuttavia sarà parziale, essendo ben noto che la costruzione dell'attuale Basilica è durata secoli e che ogni scrittore è invece radicato nel suo tempo e nella sua prospettiva concreta: ogni resoconto sarà quindi influenzato dal momento storico o dall'informazione concreta dello scrittore. Il nostro da il suo libro alla stampa nel 1638 e, chiusa la pagina che oggi scelgo, prosegue con queste altre informazioni che non stonano per niente anche se, ordine inverso, ve le premetto qui a modo di introduzione.

Decreverat CENTUM post annos SUPREMUM LAPIDEM Paulus V imponere,
architecto Carolo Maderno.
Quare pars ima veteris Basilicae, quae supererat,
cum vestibulo diruta est.
Tum curvata fundamenta immensam in altitudinem demissa:
iamque ab humo exstare paries coeperat,
et compositis stereomatis antarum bases locabantur,
cum secunda et meliora consilia intervenere.
Quadripartitum templum, ex praescripto Michaelis Angeli
paribus modulis angulisque finiebant.
Huius autem a fronte aedes altera,
quod ille non iusserat, longe minor, condebatur,
ex qua maiorem in Basilicam
per arcuatum parietis transitum pateret ingressus...

Sed quatuor praesertim in Patrum coetu accurate discussa
aedificationem interturbarunt inverteruntque placita Bonarotae.
Unum, quod spatium quadratae Basilicae, per se amplissimum,
exiguum tamen censebatur capiendae multitudini
quae confluit ad inaugurationem novi Pontificis,
declarationes Sanctorum, Solemnis Iubilaei expiationes.
Quo sane tempore tanta laxitas, ut vidimus, suis arctata finibus,
exundantem populum vix capit quae videtur capere gentem terrarum !
Alterum, quod Odeo ad obeundam Psalmodiam,
vel Secretario ad sacram supellectilem conservandam,
in templo maximo locus non erat !
Tertium, quod diruta porticu
in qua Romani Pontifices triplici diademate coronari solerent,
et acclamanti Civitati salutari Crucis signo designare salutem,
necesse erat alteram tantis parari caerimoniis...

ALEXANDER DONATUS, Roma vetus ac recens, lib.IV, cap.VII, pag.378

Cum ergo Farnesiam structuram urgeret,
Vaticanae quoque Basilicae curam,
Pontificis mandato inierat Michael Angelus,
quam ut dixi fundare ac struere coeperat Iulius II.
In ea quidem Balthasar, Leone X iubente,
a Bramantis et Raphaelis inventis multa detorserat:
quod putaret immenso aedificio solidiorem compagem opus esse.
Itaque longiorem formam in quadratam verterat,
sacellis et absidibus quatuor totidemque portis
sibi mutuo respondentibus.
Hoc ille exemplar tanquam facem operi faciundo praemisit,
unde posteri curatores lumen acciperent.

At Michael Angelus, quadrangulam figuram retinendam,
nonnulla tamen in extremis mutanda censuit.
Nam superiores magistri templi absidem tranversamque ambulationem
duplici flexerant hemicyclo.
Alterum, quà columnis quà muro interstante distinguebant:
alterum, non intermissum extimi parietis flexu clausere.
Hos ille semicirculos duplices ad simplices redegit;
ut omnia liberiore unoque visu, oculi metirentur
et immodicis sumptibus parceretur.
Hemysphaerium in medio, latissimum et alterum tanquam caeli fornicem,
triplici ordine columnarum niti voluerant,
quorum exterior, perpetuis columnis circumibat:
interiores duos parietum interstitio
octo per intervalla seiungebant.
Ille subiectos arcus, e quibus eminet immanis tholus,
haud pati tam vastum pondus, quod alii quoque viderant, animadvertit:
utque minori mole incumberet, extenuavit:
duplicem tamen fecit, ut tholus exterior alterum includeret
spatio intercurrente discretum.
Quippe maiestati Basilicae consulebat,
quae extimi verticis sublimitate sit augustior:
intus autem propinquiora depresso ambitu ad oculos iucundius accidunt.
Porticus templi Panthei porticum,
non eundem lapidem poscentibus columnis, referebat.
Haec forma Pontificibus placuit,
eaque super re constituto coetui Cardinalium.
Tum strenue a Paulo III properata aedificatio est.
Exteriora templi cooperta sunt grandibus tiburtini lapidis glebis,
affabre in antas, capitula, epistilia, coronas,
loculamenta aliasque formas elaboratis.

Structuram deinceps Iulius III, Paulus IV, Pius IV prosecuti.
Iamque ad culmen nonnulla provexerant, cum, vita functo Bonarota,
magistri successores rursus decreta invertere studebant.
Haec agitantibus, interdictum quidquam addere vel adimere;
et quidam, cum recusaret, munere submotus.
Tanta eius viri, rebus iam perspectis, explorata prudentia !

SETTEMBRE 13

Il BALDACCHINO di Bernini

Nella descrizione che oggi vi offro, stampata soltanto cinque anni dopo l'inaugurazione (fu iniziato nel 1624, ma inaugurato il 28 giugno 1633) il termine BALDACCHINO non compare; il nostro latinista resta fedele alla sobrietà obbligante del Latino, che si accontenta di ARA: Ara, sive Arae Moles. La perifrasi eviterà poi ogni equivoco: Apostolorum tumulo superstructa.

Sepulchro autem Apostolorum,
quod sub eiusdem (tholi) altissimo vertice situm est,
Paulus V, venerationem et cultum quaesierat.
Nam propter, egesta humo, hiantem extrinsecus locum aperuit,
CONFESSIONEM nuncupant, quam
obseptam cancellis marmoreis ac descendentibus gradibus suffultam,
pretiosis lapidum crustis et figurato pavimenti emblemate convestivit.
Inferiores aditus, statuis columnisque decoratos,
inauratis ex aere valvis occlusit, lampadumque inibi ardentium lumina
cum splendoribus Sanctorum lucere foeliciter voluit.
Adhuc tamen deerat ARA, sive ARAE MOLES superstructa tumulo Apostolorum,
et alii sub aliis Pontificibus multa, nec fortasse paria loci sanctitati,
excogitarant atque descripserant.

Urbanus, Equite Laurentio BERNINO, Architecto,
insigni operis et materiae nobilitate perfecit.
Tota moles fusili ex aere constat,
auro subinde interlita, ut misceat perennitati splendorem.
Tortiles in ea columnae quatuor ternis portionibus compactiles.
Infima parte in spiram striatae,
tortuosis et e folioso caudice erumpentibus canalibus:
exinde arbusculis laureis scapum amplexis identidem convestitae;
quarum ramulis, aenei quanquam, pueri colludunt
et auro guttatae interquiescunt Apes:
perinde duritiem aeris ore molliant,
quae hac ferrea bellorum aetate nobis mollitudinem Pacis aluerunt.

Nituntur columnae spiris aeneis:
hae stylobatis e pario marmore, quibus prosilientes anguli
retractum ac velut alveolatum ophitem marginant,
virgatumque versicoloribus maculis,
modo sparsis et errantibus, modo se colligentibus et convolutis.
At exterioribus quadratis ex eodem marmore
insertum stemma Barberinum est,
super sculptis Pontificiis diadematis et cladibus.
Capitula columnarum Ionico et Corinthio genere composita,
in olivae folia se induunt, dispari altitudine e fundo subnascentia, resupinato
per ambitum verticis labro.
E quibus erumpentes cauliculi
circumflectuntur extremos in flosculos
.

Super hos echinum spectare est, scalptum ovis et spiculis;
altioremque abacum, medio comantem flore, etsi alicubi pro flore
Sol est, introrsus sinuatum et supra volutas angulosum.
Hae porro inter echinum et abacum emergentes,
in angulis, foliorum tenus, latiore circulo se demittunt:
tum arctiores in orbes circinatae, in medium tandem florem
floreum quasi oculum desinunt.
Capitulis incumbit epistilium, ternisque fasciis
intermiscet astragalos baccis et verticillis intersectos
.

Hoc sequitur zophorus, radioso notatus Sole,
quem corona superfulget superne proiecta,
deorsum autem oviculis denticulisque caelata.
Super coronam, quae quadripartita
nec ultra quam pro columnarum crassitudine producitur,
statuta quatuor caelitum, iuvenili specie, simulacra sunt:
quos caelestis quidam sensus ad custodiam religionum accendit:
manibusque laureas retinent frondes prolixa implicatione contextuque
tanquam in encarpis advolutas, retroque pertinentes ad proximam trabem,
et quodammodo colligantes.
Trabes aeneae quatuor, totidem molis angulis insertae,
ab iis obversae invicem tolluntur, anfractuque flexuosae:
tum paulatim coeuntes supertensis palmis inauratis,
nec modice resupinis, nectuntur in medium supercilium,
ex quo eminens globus, superstante Cruce, inauratus effulget.

Sub trabibus expansa ex aere umbella, et arae imminens,
continuatoque margine, summo Coronae cymatio coniuncta,
toto inter columnas caelo subtenditur;
aut ipsa caelum est; quod divinae Columbae aurato radiorum circulo
subvolantis exornat candor, et fulgor illustrat.
Extremis umbellae oris velut assuuntur
aeneae, in flexuram concisae auroque fimbriatae, laciniae,
flocco inaurato dependulo:
quas ad coronae altitudinem intercolumnium implentes,
Superorum aligerae facies et Barberinae Apes alterno auro distinguunt.
At medium umbellae marginem tenuerunt minores duo caelites:
quorum alter insidet, alter supervolat, uterque puerili forma et habitu.
Et anteriori quidem fronte,
hic Pontificia corona, ille caeli terrarumque clavibus oneratur.
Iisdem insignibus gaudent in aversa extremitate posteriores.
Qui latera tuentur,
hinc atque hinc, minantes impietati, paulino gladio coruscant.
Haec est AEREA URBANI MOLES, digna quae ad cultum Ecclesiae Principum
in augusto templo teneat principatum.
Ex tanta enim operis magnitudine,
non modo admirabilitatem cepit auctoris potestas, sed
Sanctorum cinerum veneratio incrementum, loci sublimitas maiestatem.
Quippe obversatur mentibus eorum in Caelo sedes triumphalis
quorum sepulchrali splendore oculi perstringuntur...

SETTEMBRE 14

Per il clavicembalo...
ad maiorem Dei gloriam !

Dopo il clavicembalo di Bagnaia, altri due indescrivibili ! il primo, dono del Duca Massimiliano alla Corte di Pechino, era quel vecchio rudere, il "clavicembalo della prima generazione", che con se, 50 anni prima, aveva portato in Cina il P. Matteo Ricci. Ora al P.Schall viene chiesto a Pechino un intervento per "accordarlo"; o meglio, per sostituirlo con altro di sua invenzione. Imparerete così a interpretare lo zelo di quegli uomini, buttati laggiù fiduciosamente alla ricerca delle "strade apostoliche orientali" AD MAIOREM DEI GLORIAM. Più esplicitamente, ad Legem Dei cum tripudio introducendam.

(Attenti alla segnalazione bibliografica che ora darò; ché non potrà essere in seguito così prolissa; qui riportiamo soltanto l'inizio del Capitolo V).

HISTORICA NARRATIO,
De initio et progressu missionis Societatis Iesu apud Chinenses,
ac praesertim in Regia Pechinensi,
ex Litteris R.P.IOANNIS ADAMI SCHALL,
Supremi ac Regii Mathematum Tribunalis ibidem Praesidis,
collecta Viennae Austriae anno M.DC.LXV.

Promiserat Doctor Paulus (Hsü Kuang-ch'i), patrum nomine,
quod, absoluta Astronomia, reliquas Mathematicas artes
Chinensibus essent communicaturi.

Praestiterunt sperata tandem, pro viribus.
Neque solum instrumenta astronomica,
verum etiam optica, hydraulica, et alia varii generis mechanica,
diem ibi terrarum aspexere.
Quin etiam MUSICAM adiecerunt.

Iam annus decimus tertius Regis agebatur,
quando in Gazophylacio Regio repertum clavicymbalum,
quod olim P. Matthaeus Riccius Imperatoris avo detulerat,
novae Europaeorum existimationi aditum fecit.

Deportari Rex illud ad P.Adamum iussit,
a quo non solum vetus temperari,
sed aliud quoque simile construi sibi intrumentum mandavit.
Obsecutus avide imperio optatissimo est Pater,
et ne deesset exspectationi,
artem quoque usumque clavicymbali, sibi notam, Sinice reddidit,
accepto e Psalmis modulamine, quo artem vox amoenius illustraret.

Meditabatur hac occasione Legem Dei cum tripudio,
siquidem aliis machinis nondum satis proficeret,
ad Regem introducere. Nec fefellit spes.
Dum clavicymbalum fabricatur, vitam Christi Domini,
quam in membrana depictam et aureis litteris descriptam,
atque argenteo involucro in formam libri compactam,
Serenissimus quondam Dux Bavariae Maximilianus,
Missioni dono dederat, vertit Sinice et,
a tergo figurarum, aureis quoque litteris describi curavit.

Addidit imaginem Trium Regum, Infantem Iesum adorantium,
atque e cera omnino ad vivum efformatam suisque coloribus distinctam,
ut vivere diceres;
quam idem Serenissimus Dux Regi praesentandam submiserat.

Hunc chorum tam illustrium personarum,
cum musica ad palatium comitatus, fortuito Eunuchum obvium habuit
Primarii intra palatium Tribunalis Praesidem:
qui, quod musicae esset peritus, rebus istis perquam delectatus,
omnia statim ad Regem, vel invitis apparitoribus, intulit,
una cum libello supplici,
in quo earum rerum, maxime Vitae Iesu Christi, ratio dabatur.

Retinuit ea apud se Rex in conclavi, praeter morem:
alia non semel inspecta, mox officialibus custodienda consignat:
qui, quando opus fuerit, rursus depromant: quin imo,
cor Regis moderante Numine atque ad meliora sensim inflectente,
resedit ad librum apertum ita absorptus animo,
ut tertio ad prandendum invitatus, non adverterit !

Ad haec advocata Regina, tabellam commonstrans
digito in Puerum Iesum extento: "Hic -inquit- ipse Fae yù hoàm"
(id est "absque omnibus spiritibus, absque omni mensura maior"),
cui Regina ipsa, e vestigio flexis genibus,
caput ad terram usque inclinavit.

Rex postea tam librum quam Regum icones,
in Aula Regia altiori loco toti palatio adoranda proposuit,
iussisque omnibus,
tam Reginis quam Gynaeceo et Eunuchis, confidenter accedere,
decem integros dies spectaculo indulsit.

SETTEMBRE 15

Oggi: visita alla GROTTA AZZURRA
(olim"Grotta di Tiberio")

Saranno pochi quelli che non se la siano sognata qualche volta: o per averla sentito descrivere da qualche amico, o per godersi ancora col ricordo quel suo fascino indelebile delle cose "uniche al mondo", difficilmente immaginabili. Perciò, e affinché sia ancora più unica, eccola qui in latino ! Che, ovviamente, non è nostro, bensì di un autore che già abbiamo presentato come "vacanziere abituale" da quelle parti. Trattasi del Giannettasio, per il quale "vacanze" significava appunto quel potersi concedere a ritmo giornaliero la saporita composizione di una qualsiasi pagina latina sulle cose che gli capitavano sott'occhio o sulle accademiche discussioni degli amici.

Con base logistica a Sorrento... non era difficile che un giorno gli capitasse la provvidenziale fortuna di accompagnare qualche amico alla GROTTA AZZURRA, in latino TIBERII SPECUS. Eccone il prodotto: dal quale però, la sensibilità moderna potrebbe uscire scontenta, non trovando esplicito il mistero di quella sua sorprendente luce azzurrina. Per conto mio trovo sufficiente quel discretissimo accenno, che lascia lo scrittore... quasi senza parola !

Vi darò in omaggio questa volta un piccolissimo aiuto: quelle "microbarchette" che risultano necessarie per intrare nella Grotta Azzurra dal suo unico e piccolissimo buco, sono in latino horia,ae.

GIANNETTASIO,
Annus eruditus.
Autumnorum Surrentinorum, lib.I, c.IV.

Quia vero iam diei multum erat aestusque inceperat effervescere,
recta Capreas contendimus;
quoniamque secundo flatu Eurus spirabat, vela dedimus:
inque Capreas brevissimo cursu delati sumus.
Antea vero quam in terram pedem inferremus:
- Placetne -inquit- prius quam in oppidum ascendamus,
TIBERII SPECUM, quam MIRAM VISUQUE DIGNAM accepi,
curiose attenteque circumspicere ?

Cui ego: Id sane percommodum,
nam tranquillum admodum mare est et latus illud inumbratum;
si vero pomeridiano tempore Zephyrus afflaverit vehementior,
neutiquam introire poterimus, adeo humilis est aditus;
immo, neque hoc ipso phaselo licebit; quocirca
accersamus piscatorem illum, qui sua nos HORIA in speluncam invehat".

Recte excogitasti !

Tum ille,
piscatore accersito,
in specum, qui ad meridionale insulae latus est,
ire perreximus.

In quem, simul ac venimus,
illico in horiam insilivimus, atque speluncam subintramus:
tantisper iuxta ostium immorati,
quo, externa ab oculis depulsa luce,
opacitati assuesceremus,
et sic cuncta clarius videremus.

Mox, ut subalbidum fieri antrum coepit,
illud lento admodum remo totum perlustramus.

Est in montis sinu dura e silice rupes:
quae angusto humilique aditu patet,
ex quo in vastum hac illac sinum se circinat;
qui, nisi interdum
prominentibus hinc saxis,
curvantibus illic se sinubus, variaretur,
exacti prae se circuli speciem ferret.

In fornicem assurgit
testudinatum verius quam arcuatum,
qui scabra silice dentatus laciniatusque est,
saxorumque striis distinctus.

Aqua, per ostium infusa,
omnem late specum alluit;
rupes perpetuis stillis scatet,
quae, sensim lapidescentes,
vario veluti textu
fornicem pingunt atque colorant;
qui, quasi attalico factus opere,
ipso in aditu manifestius conspicitur;
imo REPERCUSSA E MARI LUX,
NON UNAM ET VERSICOLOREM IRIDEM APPINGIT !

Postquam igitur omnem antri circuitum perlustravimus,
magno delectati opere sumus,
qua vario mirabilique situ,
qua horrore structuque loci,
qua magnitudine:
mirati et naturae artificium sumus callidissimum,
et mirum oppido;
quo tam pulchram mirandamque specum elaboravit !

Tandem egressi inque phaselum recepti,
in oppidi oram contendimus...

SETTEMBRE 16

Cosa pensava Seneca dello sport
e di quella forma di calcio che allora

si chiamava sphaeromachia ?

Non vi aspetterete da una Lettera ad Lucilium il panegirico del calcio ! Potranno tuttavia pesare un pò sulle vostre coscienze le sue riflessioni, rafforzate da quest'altre di Plinio il Giovane, sui ludi circenses:

Omne hoc tempus inter pugillares ac libellos iucundissima quiete transmisi. "Quemadmodum, inquis, in Urbe potuisti?". Circenses erant, quo genere spectaculi ne levissime quidem teneor. Nihil novum, nihil varium, nihil quod non semel spectasse sufficiat. Quo magis miror tot milia virorum tam pueriliter identidem cupere currentes equos, insistentes curribus homines, videre. Si tamen aut velocitate equorum aut hominum arte traherentur, esset ratio nonnulla !

Nunc favent panno, pannum amant; et si in ipso cursu medioque certamine, hic color illuc, ille huc transferatur, studium favorque transibit, et repente agitatores illos, equos illos quos procul noscitant, quorum clamitant nomina, relinquent. Tanta gratia, tanta auctoritas in una vilisimma tunica, mitto apud vulgus (quod vilius tunica est), sed apud quosdam graves homines !

Quod ego cum recordor in re inani, frigida, assidua tam insatiabiliter desidere, capio aliquam voluptatem quod hac voluptate non capior. Ac per hos dies libentissime otium meum in litteris colloco, quod alii otiosissimis occupationibus perdunt. Vale.

ALTRA SORPRESA: è possibile un calcio diverso (Venezia verso il 1760) che non sembra offrire altro agonismo se non quello di passarsi a braccio il pallone dall'uno all'altro, senza che mai tocchi il suolo! Divertente ?

Gratior aestivo juvenes sub tempore ludus
occupat, immensa populi spectante corona.
Dant plures ex pelle globi, sine pondere magni,
materiem, celerique exercent bracchia motu:
brachia nam folles retro impulsura volantes
denticulatum armat, sortesque valentia ad ictus
reddit acer. Quae stricta aperit, manet unica vestis,
exuitur prolixa; agiles mira arte phalanges
sic bene praeveniunt properantem ex aethere follem
alternoque ictu super ardua tecta volantem.
Sic globus hac illac agitatus utrimque repulsu
continuo partes volat irrequietus in omnes,
ne cadat in plano, quin iste vel ille repellat.
Tunc manibus quicumque adstant et murmure laeto
applaudunt adduntque novas ad praelia vires.

(AZEVEDO, Venetae Urbis descriptio, l.VII,475)

SENECA, Ad Lucilium, 80

Hodierno die non tantum meo beneficio mihi vaco,
sed spectaculi,
quod omnes molestos
ad SPHAEROMACHIAM avocavit !

Nemo inrumpet,
nemo cogitationem meam impediet,
quae hac ipsa fiducia procedit audacius.
Non crepuit subinde ostium,
non adlevabitur velum:
licebit uni vadere,
quod magis necessarium est
per se eunti et suam sequenti viam...

Magnum tamen verbum dixi,
qui mihi silentium promittebam
et sine interpellatore secretum !

Ecce ingens clamor ex stadio perfertur
et me non excutit mihi,
sed in huius ipsius rei contentionem transfert.

Cogito mecum,
QUAM MULTI CORPORA EXERCEANT,
INGENIA QUAM PAUCI !
Quantus ad spectaculum non fidele et lusorium fiat concursus.
Quanta sit circa artes bonas solitudo !

QUAM IMBECILLI ANIMO SINT,
QUORUM LACERTOS HUMEROSQUE MIRAMUR !

Illud maxime revolvo mecum:
si corpus perduci exercitatione ad hanc patientiam potest,
qua et pugnos pariter et calces non unius hominis ferat,
qua solem ardentissimum in ferventissimo pulvere
sustinens aliquis et sanguine suo madens diem ducat:
quanto facilius animus conroborari possit,
ut fortunae ictus invictus excipiat,
ut proiectus, ut conculcatus exsurgat !

Corpus enim multis eget rebus, ut valeat:
animus ex se crescit, se ipse alit, se exercet.
Illis multo CIBO,
multa POTIONE opus est,
multo OLEO,
LONGA denique opera.
Tibi continget VIRTUS
SINE APPARATU ! SINE IMPENSA..!

SETTEMBRE 17

IL CALCIO:
che passione !

Quando, come ho già spiegato nella mia scheda biografica, ebbi nel 1954 la voglia di partecipare al CERTAMEN VATICANUM I, e per la mia "lucubratione" scelsi l'argomento De restitutis nostra aetate Olympiis, esultarono i miei allievi, principalmente per quella pagina che dedicai al calcio. Non occorrono, quindi, altre spiegazioni per capire... questa inserzione di autopropaganda. Chiedo sinceramente la vostra scusa, ben sicuro che, tra i lettori giovani principalmente, il gradimento è scontato !

Incominciamo da UN TIRO A PORTA, ALLA MOVIOLA !

Heros plerumque huius ludi ille est qui pro porta stat,
omni arte impediturus quominus follis intra cancellos mittatur:
etenim ab eo uno saepissime summa victoria pendet.

Interdum, dum procul est conflictatio
nullusque spectantium oculus eum intuetur,
ipse, immotus sed vigil, quasi a certamine alienus quiescit.

At pugna paululum propius accedente,
videbis eum primo prorsus curvari, vacillare deinde, titubare
et quasi levato pede iamiam huc illuc moveri
et omnem adversarii motum persequi.

Ubi follis tandem
velocissimo ictu contra eum coniectus fuit,
cum simul omnium (et ludentium et spectantium) oculi et animi
ad unum eum conversi, pavent
(quae pavida conversio unius momenti est,
sed anxiae plena sollicitudinis, quia de summa ludi agitur),
tum ecce eum, velut fulmen, porrecto corpore insilire,
et brachia
et manus
et ipsos digitos protendere,
si forte possit proiectum follem assequi
vel in obliquum saltem avertere,
ne, penetrata porta, spes victoriae auferatur
.

Ora immaginate che ha vinto la "vostra" squadra; capirete meglio il clima di esultanza che sprizza dalla pagina odierna. E, se gradite un buon consiglio, rispetate in ogni caso il silenzio umiliato di quegli altri tifosi, quelli che, con lo stesso vostro entusiasmo, gridavano piuttosto a favore della squadra OGGI perdente. E` sempre da aspettarsi che un prossimo derby livelli ogni cosa !

FSV. De restitutis nostra aetate Olympiis
LATINITAS, 1954, pp.243 ss

Ah ! Foveatur semper hic ludus
qui honestissimam et venustissimam animi relaxationem
spectanti praebet,
ludenti autem tirocinium virtutum.

Accedant lusuri animis generosis,
sociis vere socii,
adversariis nonnisi ludi gratia adversarii:
et de ultima victoria prudenti moderatione solliciti,
se singulis momentis vicisse existiment
si pigritiam,
si ignaviam,
si cupiditatem vicerunt;
si studuit quisque
non ex velocitate et lacertis,
sed ex sua ipsius virtute nobilitari.

Nonne virtutes et fortiora multorum robora
unius vitio saepe vincuntur ?
Nonne vel robustissima omnium undecim compago
Per solam FORTUNAM deicitur,
saepe ad contrarios victoriam CASU transferentem ?

Vera victoria est
ARTE, VIRTUTE, PERSEVERANTIA,
non solis numeris seu "punctis" computanda !
Vere victor ille est
qui, sui minime immemor,
sese ludo UT LUDO tradit,
uti unius vel duarum horarum oblectamento,
in quo et vires corporis et animi virtutes
exercendo roborentur,
quo maiore fructu
in GRAVIORA negotia vitae et aeternitatis impendantur.

Velit Deus splendidissimo huic ludo
idoneam semper tempestatem subministrare !

Arceantur pluviae, hyemalia mitescant frigora,
dispulsis nebulis, altus et mitis effulgeat sol,
qui motus et colores
perfusa lucis gloria decoret...

En tunc milia et milia spectantium hominum
poterunt sesquihora
eo certamine delectari,
quod si antiqui novissent,
in fastigio Certaminum Olympicorum collocassent.

SETTEMBRE 18

La Biblioteca Vaticana

Nel valutare una biblioteca bisogna rifarsi a criteri paralleli a quelli della Borsa. Infatti è in gioco in ogni biblioteca la conservazione metodica dei valori che anno per anno si creano al ritmo delle variabili preferenze culturali; sottoposto perciò stesso ad un analogo gioco borsistico. Non vi è dubbio che tra un decennio e l'altro è la garanzia professionale di una buona biblioteca quella che conferisce ai libri, quali depositarii naturali della cultura dei secoli, quel valore supertrascendente, difficilmente traducibile in dollari. Se oggi volete chiedere alla Biblioteca Vaticana un dépliant, dove siano illustrati i propri criteri e conteggiati i depositi, rischierete di subire un colasso. Perchè anche le meraviglie della moderna tecnologia hanno messo piede da tempo in quei vetusti androni di sapore "perantiquo" !

Non è questo il luogo di alzare troppo il tono culturale. Qui mi basta introdurre soltanto una bella pagina antologica, datata al 1638.

Prima però dovrò farvi da "cicerone" nella lettura stessa di questa superguida, perché il brano da riportare oggi è soltanto la parte finale di una enumerazione delle benemerenze di Sisto IV, inseparabili da quelle di Sisto V. Non vi risulterà lunga la sosta: sarà sempre gratificante un'occasione per sognare la fontana di Trevi (che ancora non c'era), il Ponte Rotto (che era già a quel tempo un rudere romantico), o la statua di Marco Aurelio (che l'inquinamento non aveva ancora confinato in frigo!)

Ille (Syxtus IV), monumentis publicis reparatis aut extructis, totam urbem excoluit. Nam... ut eam a situ coenoque vindicaret, vias muniit et lateribus stravit: porticus ac moeniana, quae deformia, trabibusque nixa ac fere continuata prostabant e domorum parietibus, vicosque inobscurabant, deiecit. Pontem veterem Ianiculensem, pridem ante disiectum, quem "ruptum" dicebant, publicae commoditati decorique a fundamentis tiburtino lapide restituit... Nosocomium Sancti Spiritus, obsoletum ac sordidum ac vetustate paene collapsum, usque ad solum diruit, et pulcherrimis aedificiis in meliorem amplioremque formam ampliavit... Basilicam D.Petri in Vaticano idem Sistus marmoreis et vitreis fenestris illuminatam, tum sinistro latere corruentem nova parietum soliditate firmavit... Palatium Lateranense ruinosum resarcivit: multas per urbem sacras aedes, vetustate labefactatas, sub annum Iubilaei MDCLXXV reficiendas curavit; muros item urbis, multis locis temporum iniuria collapsos. Ductus Aquae Virginis, paene confractos, perpetuo fornice a Monte Pincio ad Trivii Fontem cum aqua perduxit. Cloacas urbis repurgavit et substruxit. Marci Aurelii statuam aeneam, equestrem, et olim inauratam, humili ac sordido loco iacentem in area Lateranensi, augustiore loco reposuit (quam postea Paulus III in area Capitolina pulcherrima basi parii marmoris collocavit) adhuc ferentem spiritus inusitatae artis...

Qui, lasciate tante altre benemerenze sotto i puntini, vi lascio alla ghiotta lettura della pagina odierna (che è, dal o.c. pp.367-368).

BIBLIOTHECA VATICANA, toto terrarum orbe celeberrima,
advectis ex omni Europa voluminibus constituta;
designatique certi proventus unde emerentur libri,
et custodes ac librarii Graeci, Latini, Hebraici alerentur.
Opus sane dignum Pontifice ac religionum magistro:
successores Pontifices strenue permovit,
ut pro se quisque eius dignitatem augerent.

Neque ante illum Benedictus III, Martinus V, Nicolaus V, Pius II,
Bibliothecae parandae curam deposuerant,
sed eos operis instruendi voluntas, non peracti laus fuerat consecuta.
Tentatum ergo a pluribus, FECIT Systus IV,
exactoque post saeculo, quasi ex integro reorditus,
iterum PERFECIT Syxtus V.
Nam qua aedium pontificiarum longissimum atrium
Collis Vaticani modice declivis duo veluti cornua committit,
novum ipse aedificium, quo atrium divideret, deduxit.
Hic praeter Bibliothecae immensum conclave,
cuius fornicem lateritiae pilae e medio surgentes sustinent,
alia subeunt minora, libris item referta.
Tum librariis et custodibus ipsique Bibliothecae Praefecto Cardinali,
idoneos cubiculorum ordines paravit,
ut eo secedere pro arbitratu possent.

Habet aedificii exterior paries
imagines super albarium nigro illitum,
stylo ferreo exaratas: interiorem coloribus pictura convestit.
Ibi armaria secundum parietes libros dispertitos pluteis recondunt:
quanquam hi pilis etiam appositi, scamnorum instar intercurrunt.
Molli acclivitati lectioni scriptionique percommoda,
librisque super iacentibus.
Codices membranis manuscripti, antiquissimi, innumerabiles.
Adduntur et typis cusi. Adiecit Paulus V tabularium,
quo Pontificia Diplomata continerentur:
Urbanus VIII Palatini ad Rhenum ditione pulsi
celebrem bibliothecam usque ab Adelberga, Germaniae Urbe, translatam
magno sumptu ornatuque composuit...
At Syxtus IV, tot urbanis aedificiis haud contentus,
reliquos Patres saepe est hortatus
ut pro facultate quisque vel nova munimenta poneret,
vel vetera renovaret. Idque a pluribus peractum est.
Concludat eius opera,
simulacro eius in Vaticana Bibliotheca adscriptum epigramma:

Templa, domum expositis, vicos, fora, moenia, pontes
Virgineam Trivii quod repararis aquam,
prisca licet nautis statuas dare commoda portus,
et Vaticanum cingere Xyste iugum,
plus tamen Urbs debet: nam quo squalore lateret,
cernitur in celebri Bibliotheca loco.

SETTEMBRE 19

Un naufrago a Posillipo.
Dice di chiamarsi SENECA !

Personalmente mi sento quasi coinvolto in questa pagina, perché sono vissuto per tre anni (1949-1952) affacciato a quell'incantevole promontorio che chiude a ponente il Golfo di Napoli, e mi è toccato più di una volta, nelle non sempre quiete giornate invernali, di sentire i brividi, ogniqualvolta il traghetto Napoli-Ischia, raggiunte a stento in giornate di mare mosso le altezze di Marechiaro, incominciava a saltellare fra le onde, sempre più grosse a misura che il mare era più aperto.

Era allora non solo uno spettacolo, ma anche un dovere di solidarietà, seguire con gli occhi quell'avventurosa traversata e spartire in qualche modo un briciolo di commiserazione a distanza con quella gente che traduceva le sue istintive paure in grida così acute, da raggiungere perfino le nostre distantissime finestre.

Condivido anche con Seneca la esperienza della difficoltà di trovare fra gli scogli un punto dove approdare, a nuoto! con un minimo di sicurezza. Ho fatto spesso i miei piacevolissimi bagni sotto Villa Carunchio, (sotto San Luigi, a Posillipo) e so benissimo che anche un buon nuotatore si sarebbe sentito in pericolo al momento di dover raggiungere quegli scogli col mare grosso. Per di più, col cappotto addosso (gausapatus) !

Avrete a questo punto capito che nella acclusa pagina il naufragio di Seneca non sarà una pagina letteraria, bensì un doloroso ricordo, tanto più che egli era più degli altri esposto al mal di mare (nausiator erat), per via di quell'asma (sulla quale forse ritorneremo). Non conta adesso se il fatto sia accaduto di fronte a Villa Carunchio o sotto quella finestra ormai leggendaria per via della canzone "Quando spunta la luna a Marechiaro" Il fatto è storico, e ce lo godremo con perfetto diritto.

Il naufragio di Seneca ci consente di commemorare un analogo proposito di Erasmo. Anche lui detesta il viaggio marittimo, ma non per colpa del mal di mare: a lui è bastato il raffreddore! Consentitemi di incominciare da lui a modo di prologo. (Lettera, in Allen I, 194)

Lutetiam pervenimus caetera quidem incolumes;
verum navigatione quatriduana;
molestum quoddam malum contraximus collecto frigore,
quod etiam nunc synciput meum male discruciat.
Tument utrimque sub auribus glandes,
palpitant tempora, tinniunt aures ambae.
Mihi nihil unquam aeque fuerat decretum in vita quam
NE QUANDO FLUCTIBUS ET VENTIS ME COMMITTEREM
UBI TERRA PATERET ITER !

SENECA, Ad Lucilium, 53
(Proprio da questa lettera sappiamo che Lucilius era napoletano)

Quid non potest mihi persuaderi,
cui persuasum est ut navigarem?

Solvi mari languido:
erat sine dubio caelum grave, sordidis nubibus,
quae fere aut in aquam aut in ventum resolvuntur;
sed putavi tam pauca milia
(a Parthenope tua usque Puteolos !)
subripi posse,
quamvis dubio et impendente caelo.

Itaque, quo celerius evaderem,
protinus per altum ad Nesida direxi,
praecisurus omnes sinus.
Cum iam eo processissem ut mea nihil interesset
utrum irem an redirem,
primum aequalitas illa, quae me corruperat, periit:
nondum erat tempestas, sed iam inclinatio maris,
ac subinde crebrior fluctus.

Coepi gubernatorem rogare
ut me in aliquo litore exponeret.
Aiebat ille aspera esse et importuosa,
nec quidquam se aeque in tempestate timere quam terram !
Peius autem vexabar, quam ut mihi periculum succurreret;
nausea enim me, segnis haec et sine exitu, torquebat,
quae bilem movet, nec effundit.
Institi itaque gubernatori
et illum, vellet nollet, coegi petere litus.

Cuius ut viciniam attigimus...
(qui una citazione di Virgilio)
Tum memor artificii mei, vetus frigidae cultor,
mitto me in mare, quomodo psychrolutam decet, gausapatus !

Quae putas me passum, dum per aspera erepo,
dum viam quaero, dum facio ?
Intellexi non immerito nautis terram timeri.

Incredibilia sunt quae tulerim,
cum me ferre non possem.
Illud scito, Ulixem non fuisse tam irato mari natum,
ut ubique naufragium faceret; nausiator erat !

Et ego, quocumque navigare debuero,
vicesimo anno perveniam !

Ut primum stomachum,
quem scis non cum mari nausiam effugere, collegi,
ut corpus unctione recreavi, hoc coepi mecum cogitare...

SETTEMBRE 20

Turismo autunnale: OSTIA LIDO !

Troviamo il Lido di Ostia nel buon latino di Minucio Felice, in quel gioiello polemico, tutto da assaporare (magari anche nella scuola sostitutiva dell'ora di religione) perché è un interessantissimo confronto dialettico tra un gruppetto di ferventi cristiani e quel "ancor pagano", Cecilio, che si lascia cogliere nell'innocente ma significativo gesto di una precisa venerazione al simulacro di Serapide, eretto, secondo prudente ricostruzione, già dentro dell'arenile di Ostia. (Adoratio è un vocabolo che oggi viene fatto derivare da ad os -di os,oris- e risulta così quel gesto di "mandare un bacio con la mano", che è proprio quello che i nostri protagonisti rimproverano a Cecilio!). Da questo piccolo incidente nasce una grossa polemica: nientemeno, l'attacco al Cristianesimo, e la conseguente apologia, a lieto fine, perchè il Cecilio si arrende.

C'è però una grossa novità. Anche se ambedue le parti devono scoprire le carte, non essendo Minucio Felice un vero e proprio teologo, ci fa comparire davanti un cristianesimo che stenteremo a riconoscere nella propria dimensione. Non compare direttamente il nome di Cristo; non vi si affaccia nemmeno la qualifica di "rivelazione" inscindibile dal suo messaggio: non un solo ricordo dell'incarico dato ai Dodici Apostoli, nemmeno un Pietro o un Paolo! non i sacramenti, non la Chiesa, niente l'umanità di Cristo nè il nome di una Madre... Proprio qui si configura la maggiore incognita di questo dialogo, che ci lascia vedere soltanto la dimensione CULTURALE (o PASSIONALE) del confronto ! Gli intenditori ci diranno che questa parzialità è dovuta al condizionamento delle persecuzioni ancora in atto (siamo al 161 circa) o alla legge dell'arcano. Provateci a formarvi un giudizio mediante la lettura diretta!

Ecco ora la breve e doverosa compositio loci.

La morte di Octavius, personaggio a noi sconosciuto, sembra aver traumatizzato il nostro autore, Minucio, che proprio per questo vuole dedicargli questa commemorazione, rievocando il vittorioso dibattito tenutosi sul Lido di Ostia, in occasione di un suo ritorno dall'Africa.

Imperversava una placida "ottobrata" (=autumnitas), e gli amici si affrettarono a festeggiare quel rientro. L'appuntamento, in coincidenza con una giornata di vacanze forensi (sembra fossero tutti avvocati!) era al Lido di Ostia Si intratterranno principalmente con gli aneddoti della traversata. L'incidente però di quel bacio "inviato" a Serapide, scintilla dialettica di risonanza secolare, catalizzerà l'argomento nella direzione polemica già accennata. Speriamo qui di poter restare entro i limiti della nostra impaginazione con la sola parte descrittiva della spiaggia. In aggiunta però, avremo anche la simpatica descrizione di quell'universale gioco dei ragazzi che... indovinatelo voi con l'attenta lettura! Preferisco che IL GUSTO DELLA SCOPERTA SIA TUTTO VOSTRO !

MINUCIUS FELIX, Octavius, 1-4

Sane et ad vindemiam feriae iudiciariam curam relaxaverant.
Nam id temporis, post aestivam diem,
in temperiem semet autumnitas dirigebat.

Itaque cum diluculo ad mare deambulando litori pergeremus, ut
et aura adspirans leniter membra vegetaret
et cum eximia voluptate molli vestigio cedens harena subsideret,
Caecilius, simulacro Serapidis denotato, ut vulgus superstiosus solet,
MANUM ORI ADMOVENS, OSCULUM LABIIS PRESSIT...

Cum hoc sermone eius, medium spatium civitatis emensi,
IAM LIBERUM LITUS TENEBAMUS.

Ibi harenas extimas, velut sterneret ambulacro,
perfundens lenis unda tendebat;
et, ut semper mare -etiam positis flatibus- inquietum est,
etsi non canis spumosisque fluctibus exibat ad terram,
tamen crispis tortuosisque ibidem erroribus delectati perquam sumus,
cum in ipso aequoris limine plantas tingueremus, quod vicissim
nunc adpulsum nostris pedibus adluderet fluctus,
nunc relabens ac vestigia retrahens in sese resorberet.

Sensim itaque tranquilleque progressi oram curvi molliter litoris
iter fabulis fallentibus legebamus.
Haec FABULAE erant Octavi disserentis de navigatione narratio.

Sed ubi eundi spatium satis iustum cum sermone consumpsimus,
eandem emensi viam rursus versis vestigiis terebamus et,
cum ad id loci ventum est, ubi subductae naviculae,
substratis roboribus a terrena labe suspensae quiescebant,
pueros videmus certatim gestientes
TESTARUM IN MARE IACULATIONIBUS LUDERE.

Is lusus est
testam teretem iactatione fluctuum levigatam legere de litore;
eam testam plano situ digitis comprehensam,
inclinem ipsum atque humilem,
quantum potest, super undas inrotare, ut illud iaculum
vel dorsum maris raderet enataret, dum leni impetu labitur,
vel summis fluctibus tonsis
emicaret emergeret, dum adsiduo saltu sublevatur.
Is se in pueris victorem ferebat,
CUIUS TESTA ET PROCURRERET LONGIUS ET FREQUENTIUS EXSILIRET.

(Paulo infra locum eligent ad disputandum: la scogliera!)
Modo in istis
ad tutelam balnearum iactis et in altum procurrentibus
petrarum obicibus residamus, ut
et requiescere de itinere possimus
et intentius disputare.

SETTEMBRE 21

Pagina..."puzzolente"
De "zorrino"(=puzzola)

expertus loquitur!

E ben si sente l'aria di liberazione, con la quale, almeno a distanza di anni, si può parlare di quel brutto ricordo... senza subirne la puzza! L'episodio odierno -iniziato nella pagina del 10 giugno, ma rimandato a doverosa distanza, perché puzzolente- è ubicato laggiù nella "pampa" argentina, tra Buenos Aires e Córdoba del Tucumán.

Per dare ora al resoconto un tantino di "ventilazione forzata", sarà più che opportuno anticipare quanto serva a dilatare in seguito le righe!

Multi de zorrino scripserunt, sed ex aliena relatione plerique.
Ego mea, eheu, experientia !
Illi ex AUDITU; ego ex OLFACTU !
Pudet pigetque tristem tragoediae meae memoriam refricare.
Ingenuum me esse planius ut intellegas, lector, scribam tamen.

---- RISUM TENEATIS, AMICI ! ------------------------------

(In laniena)
Bona quaedam femina, cum lanium videt
carnem et ossa permixtim ministrantem,
sed ossa quidem praeter morem enormia, rogat:

- Visne, precor, ossa haec minutatim conterere ?
Tum lanius, ad puerum, exterrefactis ceteris emptoribus:
- Antoni, fac citius, ossa huiusce feminae contere !

DOBRIZHOFFER,
Historia de Abiponibus, pp.301-302

Dum ex porto Boniaëris, ubi appulimus,
cum quinquaginta aliquot sociis per inmensam planitiem
140 leucarum iter Cordubam Tucumanorum usque faceremus...
Duobus cum sociis Hispanis ambulans
vulpeculam gradu placido imminentem prospexi eminus.

"Heus vos, exclamo,
quam elegans hoc, quam venustum animalculum !"

Colori nimium credidimus !
Quanta sub eleganti pelli pestis lateret...
nemo nostrum perspexit.

Ad capiendam bestiam incitato gressu certatim procurrimus;
iratisque mihi superis omnibus, cursu Hispanos praeverti !

Versipellis enim vulpecula, propinquum me sibi conspicata,
deditionem meditantis specie, substitit
et veluti captivam sese mihi ultro offerebat !

Blandimentis ignotae mihi ferae diffidens,
illam arundineo baculo lenissime contingo.
Nec mora: levato confestim crure, stygiam in me exonerat pestem !

Maxillam sinistram liberaliter permingit undique,
cursuque citatissimo fugam victrix capit:
(quod oculis pepercerit meis, id in beneficiis numerandum).
Veluti Iovis ignibus ictus obstupui,
mihi ipsi repente intolerabilis.

Foetor enim taeterrimus ex maxilla conspersa
in omnes corporis sinus vestesque intimas,
ac in ipsum adeo baculum diffudit sese.
Is momento per campum longe lateque propagatus,
quid mihi acciderit sociis meis nuntiavit.
Omnes partim equites, partim pedites,
sonantissimos inter cachinnos ad spectandum me festinabant.
Verum me eminus olfacto,
celeritate maiori quam venerant longissime recesserunt.
Ceu pontificio ictus anathemate vitabar ab omnibus,
ipso etiam tentorio
sub quo mihi cum reliquis coenandum fuerat, interdictus !!!

Dein... faciem iterum iterumque ac tertio
ablui, refricui, tersi.
Sed enim totum id "Aethiopem lavare" fuit !
Vestes quas abieceram omnes omnino,
etsi in plaustri tecto ultra mensem
ventis, imbribus, pulveribus, soli quotidie expositae
foetoris tenaces usque nulli porro erant usui...

SETTEMBRE 22

Il Collegium Romanum

Questa pagina vuol essere insieme un omaggio al suo autore e un doveroso ringraziamento storico al grande mecenate, Gregorio XIII. Fu la sua generosità quella che fece già allora cambiare il nome: il Collegio Romano divenne quella che è oggi la Pontificia Università GREGORIANA (i vecchi locali però sono oggi occupati dal Liceo Visconti). Lontano e primo germe era stata quella "Schola di Grammatica, di Humanità e dottrina Christiana, gratis", che per iniziativa di Sant'Ignazio vollero i gesuiti della prima ora (da rintracciare forse nell'odierna Via Aracoeli) nel 1551. Solo cinque anni dopo la posa della prima pietra, vicino già il Santo al suo tramonto (muore il 31.VII.1556), il Collegio Romano ottiene (febbraio dello stesso anno), la piena e canonica qualifica universitaria con la denominazione e le facoltà di "Collegio UNIVERSALE di tutte le nazioni".

L'autore dell'odierna pagina, il Senese Alessandro Donati, è uno dei tanti che in questo medesimo Collegio onorarono per secoli la tradizione umanistica. Era nato nel 1584 e, fattosi gesuita, dedicò, secondo un uso collaudato, un primo biennio all'insegnamento della retorica nella sua città natale, SIENA, per consacrare poi i sui più fecondi anni (1615-1640) allo stesso nobilissimo insegnamento tra le pareti di questo "Collegio". Abbiamo quindi un testimone che lo conosce dal di dentro!

La chiesa di Sant'Ignazio, che dovrebbe comparire appena finita la presente descrizione, è ovviamente la chiesa titolare del Collegio, e la sua visita diventa oggi insopprimibile per via di quella stupenda volta, capolavoro barocco della pittura prospettica del Fratel Pozzo. Non troverete qui il nome di questo polivalente artista (non era ancora nato quando le pagine del Donati erano già stampate!). Primeggerà invece in queste righe il generosissimo Pontefice Gregorio XIII, che, pur innominato, è il soggetto grammaticale della prima frase:

Illud vero inter caetera memorabile
quod Collegium Romanum Societatis Iesu
(Gregorius XIII) a fundamentis extruxit ac dotavit.
Opus sane, si fabricae amplitudinem ac dignitatem,
si universitatem disciplinarum quae in eo traduntur,
si professorum doctrinam,
si attributos redditus,
si discipulorum ex eadem Societate ad omnes dein terras commeantium,
externorumque multitudinem spectes,
Gregorianae caritati par, qua omnia complectebatur.

Primum in fundamenta lapidem iecit
ad tertium Idus Ianuarii (1582) Philippus Boncompagnus,
Sancti Sixti Cardinalis fratris filius...

ALEXANDER DONATUS, Roma vetus ac recens, o.c. Lib.IV, pag.387-88

Ipso aedificationis initio, cum iam surgeret murus,
Pontifex fabricae ipsius structuram inspicere voluit.
Cumque muri partem vidisset simplici opere constructam,
illico deici iussit, atque opere lateritio et magnifico refici.

Tum aedificationem strenue promovit;
biennio post in eam qua spectatur formam est perductum.
Externa Collegii facies latissima
e grandi lapideaque corona in medio eminet,
tum celsam extat in turrim,
duobus hinc atque hinc supremos cancellos claudentibus acroteriis.
Eadem latere cingitur laevigato,
modo in fascias procurrente, modo retracto et exaequato:
angulatis eadem lapidibus tiburtinis antarum instar proiectis munita,
non sine multiplici directo ordine patentium fenestrarum.
Media pars Gregorii simulacrum in loculo ponendum exspectat:
altiusque imposita eiusdem insignia egregie sculpta ostendit,
sub quibus titulus operis in marmore inscribitur:
GREGORIUS XIII RELIGIONI ET BONIS ARTIBUS.

Deorsum ad iustam aedificii formam duplex ostium habet,
pulcherrimis instructum antepagmentis
et arcuato supercilio quod prothyrides sustinent.
Horum unum auditorium quamlibet multitudinem excipit,
vestibuloque mittit in atrium Gymnasii,
et illo exeuntem reddit.

Porro impluvium coctili latere stratum, radiorum instar,
intercurrentes candidi lapides patulae ac perpolitae glebae
in syderis speciem figurant:
tum quaternae ambiunt quadrataeque porticus,
nixae pilis tiburtini lapidis.
E pilis antae prostant, inferiores Ionici generis:
his vero superstantes, Corinthii;
quibus epistilia et coronae incumbunt.

Binis scalis se mutuo e regione spectantibus
ascensus est ad superiores porticus,
quae lapideis maenianis cancellatim marginantur
ad pulchritudinem simul et securitatem deambulantium.

Cohaerent quadrilateris porticibus scholae:
superioribus vero aula etiam ingens ad publica munia doctrinarum,
in qua summa Gregorii effigies ad vivum expicta,
in solio sedens visitur,
purpuratis Patribus ad latera considentibus.
Ad eius pedes alumni accidunt e Romano aliisque Collegiis,
quae reliquos circum aulae parietes picta sunt,
et ubique terrarum a pio Pontifice
religionis propagandae studio constituta...

SETTEMBRE 23

SETTIMANA DEL P.RICCI
Il Mappamondo cinese, 1600

Voglio dedicare una settimana (corta, perché di giorni 6) al P. Matteo Ricci, il primo missionario che, vinta la secolare xenofobia dei Cinesi, si fece accettare, come predicatore del messaggio cristiano, nella corte di Pechino. E` ben noto che la sua "Relazione di viaggio", fu riportata in Europa al 20º anno dal suo ingresso in Cina, ma latinizzata dal portatore, il belga Nicolaus Trigault, che riuscì a darla alle stampe ad Augusta Vindelicorum 1615.

Da questo libro sceglierò i momenti più significativi. Per cominciare, l'informazione geografica che sta alla base del caso Ricci. I Cinesi avevano ovviamente un loro Mappamondo, ma in esso entravano, con viscerale convincimento, soltanto le 15 province della Cina. Costò quindi ben poco al Ricci diventare amico del cartografo locale Lin Go Son... E non abbiamo bisogno di prolungare la sua presentazione, dovendo egli comparire in primo piano nello scorrevole latino del Trigault (De expeditione christiana in Sinas p.436). (Lo premetto a quest'introduzione, per lasciare lo spazio odierno alla pagina, ben più suggestiva, del Bartoli).

Is (Lin Go Son) in operum publicorum tribunali
gravi munere fungebatur
et magna ingenii laude in paucis numerabatur.
Annis iuvenilibus ausus fuerat Totius Regni Sinensis Descriptionem
et Quindecim Provinciarum Tabulas, exacte sane, in lucem edere.
Et arbitrabatur iis prope finibus universum orbem contineri !

Cum deinde in Geographicam Totius Terrae Superficiem
a P.Matthaeo editam incidisset,
miratus est quam sua exigua esset cum universo comparata,
et, ut erat acri ingenio, ex ipsa compositione,
si nondum rei veritatem,
veritatis tamen similitudinem iam convictus agnoscebat.
Ergo arctissimum necessitudinis vinculum
cum nostris eo fine nexuit uti Cosmographiae praecepta,
quantum per publica negotia liceret, assequeretur.

Primum eius in hoc genere opus fuit Universae Terrae Faciem,
quam maximis posset finibus explicare,
nam eam ita excudit ut in quadrum viri altitudinem superaret.
Eam sinensi more eleganter complicant et cum volunt explicant,
valvis quibusdam ligneis affabre concinnatam.
Recudendum opus auxit P.Matthaeus
regnis, locis, notis ad margines de sole, stellis
aliisque, in quibus orbis christiani fides ac mores
coaptata locorum occasione scribebantur.
Huic operi varia litterarum poemata splendorem addiderunt.

D.BARTOLI. Asiaticae Historiae Soc.Iesu, lib.II, n.109 ,p.280

Dum haec foris geruntur,
Pechini contigit ut, praeter omnium exspectationem,
Regi exhiberetur GEOGRAPHICA Riccii TABULA,
Lingozuoni (Lin Go Zon) Mandarini olim studio et sumptu edita.

Cumque hactenus pridem auctoris eiusdem extarent plurimae,
nemo sat Regi acceptum confidebat fore
si spectaret Sinas exiguo concludi spatio,
quod, suis cum mathematicis,
certo crediderat orbe vix toto angustius porrigi;
nam et multi Sinarum conspiciebant hoc ipsum infestis oculis.

Cum ecce eunuchorum quidam ex aulae intimis
aut simplicior coeteris aut animosior,
ausus est eam Regi tabulam offerre,
multis retro annis Pechini excusam,
foliorum sex amplitudine,
quorum unumquodque, brachio uno latum, duobus longum,
ita proximo nectebatur
ut simul explicata Orbem repraesentaret universum.

Et plane,
contra quam tot annos extimuerant Eunuchi et aulae Mandarini,
maiorem in modum ea Regi tabula placuit.
Nec aegre agnoscere visus est
SE ORBIS TOTIUS MONARCHAM NON ESSE !
Nec suspicatus est fabulas a peregrino concinnatas,
quas cernebat arte, ratione et dispari partitionum terrestrium,
cum caelestibus consensu, ante oculos probari !

Regna praeterea et urbes, montes et flumina,
et suis cum insulis maria
signabantur, nominabantur et explicabantur,
idque idiomate sinensi
cum Geographiae Totius summis principiis !

Quae ubi Rex, sua cum incredibili lustrasset voluptate,
mandavit Riccio,
(cuius in tabula nomen auctoris notaverat)
ut sibi exempla illius duodecim imprimi serico curaret,
quae Filio Principi, Uni ex Reginis
et ornando palatio destinabat.
Verum pechinensium typorum cum alter casu fractus,
alter esset penes Lingozuonum, tunc longe absentem,
recepit Riccius intra mensem
aliam se Regi editurum multo ampliorem.

Rex eius aut sumptui aut labori parcens,
eam ipsam, a suis sculptoribus iussam typo incidi,
exemplis innumeris, toto Regno dispersit.

SETTEMBRE 24

I Cinesi domandano:
Com'è questa vostra Europa ?

Un'altra caratteristica della Cina di allora era la persistente disposizione di quella gente a prolungare ad oltranza il secolare isolamento. Tirava quindi brutta aria xenofoba un po' dappertutto, e non risultava facile, nemmeno per i magistrati che diventavano amici, rintuzzare ogni insorgente reazione. Ecco perché tutta la politica del Ricci è orientata a superare questo irremovibile ostacolo. E poiché perfino un Governatore aperto a tutto non è in grado di mettere a repentaglio il proprio prestigio, dovrà rassegnarsi a pazientare finché le cose migliorino da sole.

Ecco però oggi un providenziale evento che avvicina un tantino gli animi. Nella città di Sciaocin è in arrivo uno dei più alti Mandarini, per il quale il Governatore vuole un ricevimento fluviale alla grande, con tanto di sfilata di barche, nonché di musica fluviale (che ci ricorda il Water Music di Händel). Ma quella sfilata, guarda caso, dovrà passare proprio sotto la villetta dei gesuiti forestieri.

Giunge il corteo sotto lo splendore del sole; siamo già quasi a portata di sguardo ravvicinato, quando ecco si smette di remare, si ferma tutto (poi si saprà il perché di questa mossa deliberativa) e qualcosa incomincia a nascere,... le prue puntano sull'imbarcadero dei gesuiti. E` dunque palese che vogliono fargli una visita.

Il resto, in latino. L'episodio sarebbe traducibile in un bello sceneggiato televisivo dal titolo: "L'Europa vista dai Cinesi del s.XVII".

TRIGAULT, (l.c. 231).

Ergo sub discessum adverso flumine,
statuit Prorex hospitem procul ab urbe comitari:
comites erant
Urbani Magistratus omnes atque Litterati,
necnon et Praesidium Urbis Militare;
quibus omnibus et scaphis
flumen eiusque ripam spectatoribus oppleverant.

Variorum quoque musicorum instrumentorum sonus,
non aures minus quam spectatorum oculos
dissona consensione recreabat.

E domesticis fenestris
pompa omnis a sociis et amicis aliquot spectabatur,
cum ecce tibi subito proras obvertunt,
secundo flumine revertentes,
non sine spectantium admiratione,
qui nondum scirent
quo potissimum novo consilio deferrentur.

Quid expectas ?
E regione domus nostrae exscendunt !

Eam ingrediuntur quotquot aderant.
Stupore defixi Patres
ad eos excipiendos domo egressi,
urbanos ritus exhiberi solitos praestiterunt.

Aedes ab illis spectata est universa:
picturae, horariae machinae, vitra et id generis plura:
sed nihil aeque placuit
ut P. Matthaei MUSAEUM
eo maxime nomine
quod illum libris europaeis ac sinensibus opplevisset.

His spectatis,
in porticu quae flumen spectabat consederunt,
multa de Europa nostra sciscitantes.

Quibus omnibus
uterque
satisfactum sibi esse humanissime demonstravit.

Inde digressi
in metropolim Visitator
Prorex in suum palatium sese recepit.

SETTEMBRE 25

Una Cina
piuttosto "fluviale"

L'odierna pagina sarà dedicata alla caratteristica configurazione della Cina, che secondo il nostro autore è piuttosto "fluviale". Come antefatto sceglieremo un pezzo abbastanza eloquente. Farà seguito un simpatico episodio, dal quale risulterà che, alla fine dell'anno 1599, il P.Matteo e chi lo accompagnava erano bloccati al Nord per via dei fiumi gelati.

Universa fere regio ita fluviis pervia est
ut pervadi fere tota possit
sive ea flumina natura sive ars fecerit.
Ex quo incredibilis omnis generis navigiorum multitudo
ultro citroque navigant, eaque tanta
ut e nostri temporis scriptoribus
unus asserere non dubitaverit
nihilo pauciores homines in aquis
quam in continenti commorari,
quod, etsi supra fidem est hyperbole, talis tamen est
ut sinensia solum flumina naviganti
minime supra modum esse videatur.

Ego aliud asserere forte maiore fide ausim:
non incredibile videri
tot in hoc uno Regno navigia
quot in reliquo terrarum orbe posse numerari,
si de iis solum agatur
quae ab aqua potabili deferuntur;
nam ea quae apud Sinas maria permeant
et pauciora sunt
et cum nostratibus nullo modo conferenda.

TRIGAULT, (l.c. 345)

Sinenses omnes fluvii, in borealibus plagis,
sub ipsa hyemis initia ita gelu concrescunt
ut navigiis pervadi minime possint
ac plaustris etiam fidum transitum praebeant.

Et quoniam nostri
serius paulo solverant et tardissime navigabant,
in flumen concretum inciderunt
et navigandi tempus
fuit ad veris principia necessario praestolandum.

LINCINUM urbs est e maximis,
et commercio celebris in paucis;
ad eam enim non provincialia solum mercimonia,
sed e toto quoque Regno pervadunt.

Ea res frequentiam facit undique commeantium.

In hac temporis necessitate Patres angebat
temporis maxime iactura
quam per hibernos menses mora inutilis faciebat
et itineris suscepti negotia tantopere interrumpebat.

Ergo inito consilio visum uti P.Matthaeus
cum famulis duobus
ad australes regiones terrestre arriperet iter,
tentaturus an Nanchini aut alibi
novam sedem posset stabilire;
socius vero cum Fratribus ac sarcinis,
dum se vis hyemis remitteret,
ibi praestolaretur et per apertum, glacie soluta, flumen
Nanchinum repeteret.

Et quoniam Chiutaisò,
familiaris ille Saucaei discipulus,
saepe olim in mutuis collocutionibus
et deinde litteris
Patrem Matthaeum ad se in patrium solum evocarat,
uti sedem ibi perpetuam stabiliret,
statuit sibi eo eundum ut
in nobilissimo emporio (Saucaeum vocant)
vota sua Deo duce temptaret,
quam ad rem
omnino illi facere plurimum videbatur
eius vel amicitia vel auctoritas,
quem hactenus
fidum prae caeteris amicum reperisset.

SETTEMBRE 26

Capodanno cinese in Chinchian
6.II.1599

Rimando una possibile pagina sulle infinitae urbanitates di questi cinesi, perchè trovo ben più gioiosamente trattato lo stesso capitolo dal Maffei, quando però sta parlando più propriamente dai Giapponesi: e questa pagina la troverete alla data 22 novembre, con la tradizionale cerimonia del the. Il nostro cronista affermerà che questo "codice" è obbligatorio perfino tra i bifolchi: tanti est vel apud bubulcos decori ratio !

Qui ritengo più opportune, come introduzione, alcune incisive righe sul Sinarum cultus, cioè sul loro modo di vestire... per prima il capotto !

Abolla Sinenses talari et ampla induuntur, etiam milites;
eius oras apertas feminae ad pectus conduplicant,
viri ad dextrum latus superhumero fibulatas, brachio subnectunt;
manicas, ad pompam laxitate insignes et praelongas,
in bracchia colligunt.
Aptant huic togae magistratus emblemata aurea ad elegantiam,
et insignia honoris
seu quae gravi decoro habitus illius nihil quidquam detrahunt.

Sericum gestant etiam fortuna mediocres;
decet plebeios niger color, iuvenes varius, maturos modestus;
magistratuum quorumdam dignitati et festis honoribus
servatur caeruleus.
Indusii (quo carent) commoda supplent frequenti lotione.
Tibias raso serico tegunt et albo damasceno;
quidam subtilibus fasciis una cum pedibus involvunt et tibias.

Alutam ut vilem prorsus adversantur;
e crassiori serico calceos sarciunt
eosque diversa phrigii operis venustate floccisque decorant.
Zonas ferunt auro gemmisque distinctas,
pro gradu officii quod gerunt plus minus spectabiles...

Danielis Bartoli, Asiaticae Historiae,
dove il latino è di Ludovicus Ianini.
(Lugduni 1670, lib.I, pag.l7.

La pagina odierna è, come annunciato, dal TRIGAULT (l.c.349)

Eo tempore Sinensis Anni principium appetebat,
incommodum ad negotia tempus, dum omnes
amicis salutandis, muneribus mittendis ac remittendis,
conviviis instruendis essent occupati.

Visum est igitur otiantibus
negotia minime obtrudenda.
Ipsi vero ad publicam illam celebritatem peragendam
in urbem Chinchian navigarunt,
qua in urbe nemini non erat notus noster Chiutaisò,
et quod idem erat, ipse Pater Matthaeus.

Nullo enim loco in quo aliquandiu ille constitisset
neglexerat huius famam evulgare.

Ergo ad utrumque
magni concursus urbanorum Magistratuum facti;
sed neque ceteri Urbis Primores defuerunt.

Expletis igitur ac tantisper sedatis
alacritatis publicae tumultibus,
uterque Nanchinum cogitabant.
Patri Matthaeo Gubernator
ingens navigium obtulit publico sumptu
(quod Magistratibus fieri solet),
ut Nanchinum navigaret;
nec renuit, securitatis causa ratus id esse opportunum.

Nanchinum igitur sexto Februarii,
ultimo saeculi quingentesimi anno devenerunt,
nec opus fuit antiqua illa circumspectione;
nullo enim prohibente,
pedites in hospitium devenerunt.

Id fuit in coenobio ingenti, cui nomen Chinghensù.
In eo coenobio magna est hospitum frequentia,
qui in conductis stationibus ideo commorantur
quod in ipsius civitatis centro extructum sit.

Ea in urbe alia omnia in melius mutata repererunt.
Certis enim nuntiis iam percrebuerat
Japonios, Coría (Korea) pulsos,
non sine damno in patriam renavigasse,
ipsum vero eorum Imperatorem Cabaco
extremum diem clausisse,
cuius consilia de Coriano Regno ac Sinensi occupando,
Sinas, gentem imbellem, tantopere terruissent...

SETTEMBRE 27

La siccità può innescare
una guerra religiosa ?

Ce lo dimostra questo episodietto a lieto fine, accaduto al gesuita siciliano Nicola Longobardo, compagno e successore di P.Matteo Ricci nella prima comunità cristiana costituita a Sauceu. Il fatto potrebbe risalire all'anno 1600. A noi risulta interessante per la descrizione dei riti pagani, paragonabili in qualche modo ad altri che sopravvivono tra noi malgrado la depurazione ben più spirituale che il Cristianesimo ha tentato di fare con le cosiddette Rogazioni.

TRIGAULT, (l.c.467-468)

Non voglio perdermi questo spazio, che potrebbe anzi essere radicalmente ricambiato: ma, nella successione dei fatti, credo risulti anche opportuna una citazione che ritrovo in altro autore, il già citato Bartoli, sebbene il latino sia del suo confratello Ludovico Ianino. Costui, descrivendoci il Ricci degli ultimi mesi (muore l'11 maggio 1610) scrive -a proposito del suo Catechismo, che ormai dilagava anche in Giappone- queste frasi, cha hanno perfino un sapore epigrafico:

Quidquid autem erat literatorum insignium
gratulabantur sibi ad novam lucem ex ea fulgentem catechesi,
et prosequebantur illam scriptis encomiis,
in quibus illud quam verum tam nobile,
factum naturae miraculo,
ut VENIENS AB OCCIDENTE SOL ILLUMINARET ORIENTEM

Regnum integrum caecorum
ad lucem rectae certaeque rationis,
illa etiam cernere quae sub sensum non cadunt,
animum intra nos
et quae sunt a nobis longissime dissita
vitae futurae arcana recondita,
ubique in mundo sensibili DEUM INSENSIBILEM,
et id genus alia...

(Asiaticae Historiae, lib.II, n.122)

Forte siccitas erat diuturna
et terrae fruges in periculum vocabantur.
Multa erat in urbe supplicatio,
indictum ieiunium,
interdictum per dies aliquot macellum.

Ante singulas aedes cerei odoresque
ab idolo quopiam imbrem eblandiebantur.

Ipse supremus et peculiaris oppidi Gubernator
una cum senioribus et populo,
pedibus habituque vulgari,
certis in regionibus e caelo,
genu flexo et inclinato saepius corpore
imbrem pluviam postulabant.

Sed incassum omnia,
nam etiam ipsi sacrificuli
nihil choro perpetuo a surdis idolis audiebantur.

Damnatis igitur simulacris urbanis,
celebre quoddam in eo casu monstrum ex agro suburbano
in urbem advexerunt:
monstro Lo Ciu nomen erat.
Circumfertur simulacrum, adoratur, donatur,
sed eodem quo socii eventu obsurduerat.

Unde proverbium plebi natum: "Lo Ciu iam senuit"
In pagis etiam suburbanis
eadem pietas impia fervebat...

(Segue la filastrocca dei piccoli incidenti tra pagani e neofiti,
non senza un pizzico di melodramma
e perfino con un accenno di congiura;
ma alla fine ecco che l'incendio
delle piccole passioni e della pacata concorrenzialità,
si spegne da solo)

Ita neophyti cum ethnicis ludebant.
Pluit denique ad agrorum satietatem,
et una cum siccitate restincta est
sitis sanguinis christiani.

Coniurati siluerunt,
immo iam mollius loquebantur,
licere cuique quam maxime vellet legem sequi.

SETTEMBRE 28

Il perché della fama
che accompagnava in Cina
la penetrazione del P.Ricci

Quando P.Ricci si sente costretto a rimandare, alla fine del 1598, il calcolato assalto a Pechino (perché infuria un attacco giapponese alla Corea, che è considerato come la prova generale per l'assalto alla Cina), decide di ripiegare strategicamente verso Nanchino, dove tutto finora gli è andato bene in due precedenti passaggi.

Eccolo in quest'ora felice, al vertice di una popolarità di cui troveremo spiegata la causa in una bella pagina del Trigault.

TRIGAULT, (l.c. 350)

Un puntuale giudizio sulla metodologia evangelica adoperata dal Ricci con la sua tattica cunctatoria, aliud agendo!, lo troviamo formulato dal Bartoli alla distanza di un secolo, cioè nelle Asiaticae Historiae, che sono una esercitazione latina del confratello Ludovico Ianino: dal quale vi stralcio due aggiunte: una qui, l'altra in appendice alla pagina del Trigault.

Egit Riccius eiusque socii, aliud agendo,
ut ab Sinis quoque
in omni litteratura Sinensium et nostra eruditissimi haberentur;
deinde ut arcanas de immortalibus et aeternis
callere scientias crederentur,
cum Mathematica (quibus tantum apud se honoris tribuebant)
docerentur pro IUVENILIBUS apud nos DILUDIIS tractari !

Postremo ut intelligerent carere se nostrorum opera non posse
in emmendatione Calendarii Sinensis
cuius vitio errabant eorum Astrologi,
in defectionibus luminarium praedicendis,
ex quibus Regni pendere fortunas arbitrantur.

Hanc nisi pari constantia et cunctatione sollertiam
adhibuisset cum suis Riccius, novarum illicio litterarum
et peregrinae notitiae sapore Christiana sensim propinantes,
numquam essent in Urbe regia Regnoque universo
sedes metati fixas nullique obnoxias Mandarinorum potentiae;
numquam in domus regiae rationes et sumptus et officia adscripti;
numquam auctoritate praediti veneranda et grata,
quam apud superbos et barbaros populos
caelesti doctrinae praeire viam oportebat...

( Asiaticae Historiae, Pars III, alla fine della Prefazione.)

Reperiebat Pater Nanchini varios de se rumores,
sed benevole tamen sparsos:
eum Pechinum auctoritate Praesidis navigasse,
ut Regi pretiosa munera deferret.

Attamen si nihil effecerat,
id tamen omnes in Coriani Belli tumultus referebant:
qui si aliquo quolibet tempore idem temptasset,
facile audiendus credebatur.
Horarias machinas videre gestiebant omnes,
eo maxime stupore defixi,
quod se ipsa tintinnabulum pulsari dicerentur.

De imaginibus, de gravicymbalo ac reliquis,
mira sparsa erant non supra fidem solum, sed etiam supra modum.

Eo igitur in coenobio a veteranis amicis visitatur.
Inde post dies aliquot ad Praesidem per amicos itum fuit.

Is ubi audivit Patrem Matthaeum solum
tot terras lustrasse, nullibi obicem iniectum fuisse,
in conducta iam per se domo habitare,
ab amicis frequenter visitari,
mire laetatus est hoc prospero rerum eventu,
adnitente maxime Ciutaisò, qui pleno, ut solebat, ore
in Patris Matthaei laudes se effudit.

Aiebat eum scientiis quas in Sinarum Regnum intulerat
litteratis omnibus oculos aperuisse,
quos ad eam diem ignorantia clausos habuissent.

His ex causis eum ab omnibus expeti et ubique retineri;
noluisse tamen quidquam sine Praesidis auctoritate,
quem protectorem adlegerat, de se rebusque suis statuere...

(Alibi, ex o.c. Danielis Bartoli):

Riccius post haec, Sciaocei repetiturus stationem,
multorum relatu cognovit
in Regni Provinciis interioribus,
de Literatis Europaeis in Sinas advenis,
grandia et magnifica iactari, eosque,
ac legem quam docebant beatae ducem immortalitatis,
a supremis quoque Mandarinis enixe expeti.

Qui fructus erat consuetudinis assiduae,
atque in speciem otiosae,
qua Literatos devinxerat Riccius
ostentatione primum curiosa scientiarum nostratium,
divinarum deinde, salutem et aeternitatem spectantium.

SETTEMBRE 29

Erasmo
innamorato di S.Gerolamo

L'entusiasmo di Erasmo per San Gerolamo si potrebbe documentare anche da molti altri passaggi, ma la sua decisione storica di volergli concedere la priorità nel suo programma da ricercatore nato, sembra scritta durante un soggiorno a Parigi. La troviamo, espressa con calda eloquenza, in una lettera a Greverade, un personaggio a noi sconosciuto: non è sicura neanche la data, forse perché a cavallo fra il 1499 e il 1500. Ma l'ammirazione non può essere più esplicita:

A me quidem quidquid vigiliis,
quidquid assiduo studio,
quidquid eruditione mediocri,
quidquid ingenio non pessimo praestari poterit,
id sedulo HIERONYMO praestabitur.

ERASMO, Epistolae (Allen), Tomo I,141

--------RISUM TENEATIS AMICI ! ---------

Defervescente demum quotidiana inter coniuges rixula,
sic uxor iram tandem exonerat:
- Vix intellego qui vivere ita pergas,
cum vir sis
sine sensibilitate, sine generositate, sine corde...
Cui festinanter maritus:
- Immo, quod peius est, sine tabacco !

Flagrat iam olim mihi incredibili ardore animus
Hieronymianas Epistolas commentariis illustrandi,
et nescio quis Deus mihi pectus accendit
agitque ut rem tantam et a nullo hactenus temptatam
audeam animo concipere.

Movet me viri coelestis
et omnium christianorum sine controversia
longe tum doctissimi tum facundissimi pietas;
cuius scripta,
cum digna sint quae ab omnibus passim legantur et ediscantur,
vix pauci legunt, pauciores mirantur, paucissimi intelligunt.

Deum immortalem, Scotus, Albertus et his indoctiores auctores,
omnibus in scholis perstrepent...
et ille unicus religionis nostrae pugil illustrator ac lumen,
HIERONYMUS,
qui meruit ut unus celebraretur,
unus ex omnibus tacebitur ?

Sed rem video indignissimam, ob hoc ipsum negligi Hieronymum,
per quod promeritus est ne negligeretur.
Nocet auctori eloquentia, quae religioni profuit !
Alienat multos abstrusior eruditio,
qua potissimum oportebat eum commendari !
Pauci itaque mirantur quem perpauci intelligunt.

Quodsi talis auctor dignis commentariis fuerit illustratus,
futurum prospicio ut Hieronymiana gloria,
tamquam nova luce accepta,
quam latissime enitescat;
ut passim in scholis, in auditoriis, in templis, domi,
publice privatimque legatur et ediscatur.

Nec me adeo fallit quam audax facinus animo praesumpserim.
Primum quanti negotii fuerit
mendas, quae per tot saecula penitus insederunt, eradere ?
Deinde quantum in illo antiquitatis,
quantum Graecarum litterarum, quantum historiarum !
Tum quae phrasis, quod dicendi artificium !
Quo non christianos modo omnes
longo post se intervallo relinquit,
verum etiam cum ipso Cicerone certare videtur.

Ego certe, nisi me sanctissimi viri fallit amor,
cum Hieronymianam orationem cum Ciceroniana confero,
videor mihi nescio quid in ipso eloquentiae principe desiderare.
Tanta in hoc nostro varietas,
tantum sententiarum pondus,
tanta enthymematum volubilitas.

SETTEMBRE 30

Quell'incubo quaresimale di
un S.Girolamo CICERONIANO

Di questa pagina avrete sicuramente sentito dire. Ma mai con tutti i particolari che ora troverete diafani e trasparenti nella prosa originale, presentata nel più leggibile sistema, cioè "a bandiera".

Il racconto è lungo, e dovrò illuminarvelo per breviorem. Esso è incluso in una di quelle lettere di direzione spirituale indirizzate da San Girolamo a quella verginella romana di nome Eustochium (diminutivo alla greca, che alcuni, nel tradurlo come Eustochion, predispongono per altri l'occasione di preferire femmininizzarlo in "Eustochia"). Sta esortando questa ragazza alle più alte virtù, quando, ad un certo momento, si tocca anche quell'eventuale tentazione di voler fare sfoggio di un'erudizione classica che non fa al caso": Nec tibi diserta multum velis videri aut lyricis festiva carminibus metro ludere. San Girolamo costruisce i suoi consigli su base biblica: Quae communicatio lucis ad tenebras? qui consensus Christo et Belial? Ma il pensiero retorico va oltre, e le domande toccano ora i classici latini: Quid facit cum Psalterio Horatius? cum Evangeliis Maro? cum Apostolo Cicero ?

Siamo già in tema; quel suo "sogno di mezza quaresima" entra senza altro preavviso.

DIVUS HIERONYMUS, Epist. XXII, 30, Ad Eustochium.

Cum ante annos plurimos
domo parentibus sorore cognatis,
et quod his difficilius est, consuetudine lautioris cibi,
propter caelorum me regna castrassem
et Hierosolymam militaturus pergerem,
BIBLIOTHECA, quam mihi Romae summo studio ac labore confeceram,
CARERE non poteram.

Itaque miser ego, lecturus Tullium, ieiunabam !
Post noctium crebras vigilias, post lacrimas, quas mihi
praeteritorum recordatio peccatorum ex imis visceribus eruebat,
Plautus sumebatur in manibus.
Si quando, in memet reversus, prophetam legere coepissem,
sermo horrebat incultus et,
quia lumen caecis oculis non videbam,
non OCULORUM putabam culpam esse sed SOLIS !

Voglio regalare un suggerimento di analogo sapore antico ai Romani di Roma: ritroverete un ingenuo dipinto su questo argomento nell'intimistico chiostrino di Sant'Onofrio, nella salita del Gianicolo. Very Typical !

Dum ita me antiquus serpens illuderet,
in media ferme quadragesima,
medullis infusa febris corpus invasit exhaustum;
et sine ulla requie -quod dictu quoque incredibile sit-
sic infelicia membra depasta est, ut ossibus vix haererem.
Interim parabantur exsequiae,
et vitalis anima et calor, toto frigente iam corpore,
in solo tantum tepente pectusculo palpitabat;
cum subito raptus in spiritu ad tribunal Iudicis pertrahor;
ubi tantum luminis
et tantum erat ex circumstantium claritate fulgoris,
ut proiectus in terram, sursum aspicere non auderem.

Interrogatus condicionem
Christianum me esse respondi: et ille qui praesidebat:
MENTIRIS, ait, CICERONIANUS ES, NON CHRISTIANUS !
ubi enim thesaurus tuus, ibi et cor tuum.

Illico obmutui, et inter verbera -nam caedi me iusserat-
conscientiae magis igne torquebar
illum mecum versiculum reputans:
"In inferno autem quis confitebitur tibi ?"
Clamare tamen coepi, et eiulans dicere:
"Miserere mei, Domine, miserere mei".
Et vox inter flagella resonabat.

Tandem ad praesidentis genua provoluti qui adstiterant
precabantur "ut veniam tribueret adulescentiae,
ut errori locum paenitentiae commodaret,
exacturum deinde cruciatum
si gentilium litterarum libros aliquando legissem".

Ego, qui tanto constrictus articulo
vellem etiam maiora promittere,
deiurare coepi et nomen eius obtestans dicere:
"Domine, si unquam habuero codices saeculares, si legero, Te negavi".

In haec sacramenti verba dimissus revertor ad superos,
et, mirantibus cunctis, oculos aperio,
tanto lacrimarum imbre perfusos,
ut etiam incredulis fidem facerent ex dolore !

Nec vero SOPOR ille fuerat aut VANA SOMNIA, quibus saepe deludimur!
Teste est tribunal, ante quod iacui,
iudicium teste est, quod timui,
-ita mihi numquam contingat talem incidere quaestionem-
liventes habuisse me scapulas, plagas sensisse post somnum !
Et tanto dein studio divina legisse
quanto mortalia ante non legeram.