FEBBRAIO 1
Le famigerate "delizie di Capua" rovinarono Annibale !

Inizia oggi il CICLO SCIPIONICO, 15 pagine

Delle Delizie di Capua avrete sentito parlare; pochi invece avrete letto la rapida e sintetica descrizione che ne fa Tito Livio. Tanto sintetica, che in realtà ci sta tutta nell'introduzione alla pagina odierna. Questa perciò non vi potrà dare se non il seguito delle operazioni, nelle quali vedremo Annibale incapace di mettere in riga i suoi ammolliti legionari.

Avrà anche, quel pezzo, una sua originalità: vi comparirà davanti un Gracco (nonno o bisnonno di quelli altri ?), autore qui di una di quelle trovate strategiche delle quali il mondo antico era fertile. Figuratevi: come rifornire di grano i mercati di Casilino, città assediata ? Vi aiuto con un accenno rapido: dove le autostrade non esistono... c'e il fiume: e basta un laconico FAX: "Ripescate le botti che galleggeranno."

Vi aiuterò con altre coordinate: Annibale ha lasciato alle spalle i trionfi della Trebbia, del Trasimeno, di Canne; e scorrazza esitante e indeciso per il Meridione; alterna momenti di esaltazione e momenti di depressioni, e in uno di questi momenti - giornata di tramontana? - una lieve difficoltà riesce a scoraggiarlo: donec pudor etiam Hannibalem ab incoepto avertit. Rinuncierà quindi momentaneamente a Casilino, e ci ripenserà a primavera. Castrisque communitis ac praesidio modico imposito, ne omissa res videretur, in hiberna CAPUAM concessit.

Le "delizie di Capua" sono quindi databili con precisione: inverno dell'anno 216 a.C. E mi raccommando; attenti al seguito, perché con le due prime pagine su Annibale (Capua e Hannibal ad portas) io sto puntando all'intero ciclo delle Scipionis res gestae: (ne avremo per pagine 15 e sarà sottolineato il suo rapporto religioso con la TRIADE CAPITOLINA). Per il momento il grande Africano, un giovanotto sconosciuto, è ancora in panchina. Quando scenda in campo sarà lui il protagonista !

TITO LIVIO, A.U.c. lib.XXIII, cap. XVIII

Capuae partem maiorem hiemis exercitum in tectis habuit (Hannibal),
adversus omnia humana mala saepe ac diu duratum,
bonis inexpertum atque insuetum.

Itaque QUOS NULLA MALA VICERAT VIS, PERDIDERE NIMIA BONA
AC VOLUPTATES IMMODICAE;
et eo impensius quo avidius ex insolentia in eas se merserant.

Somnus enim, et vinum, et epulae, et scorta balineaque,
et otium consuetudine in dies blandius,
ita enervaverunt corpora animosque,
ut magis deinde praeteritae victoriae eos,
quam praesentes tutarentur vires.

Maiusque id peccatum apud peritos artium militarium habetur,
quam quod NON ex Cannensi acie protinus
ad URBEM ROMANAM duxisset:
illa enim cunctatio distulisse modo victoriam videri potuit;
hic error VIRES ADEMISSE AD VINCENDUM.

Itaque, hercule, velut si cum alio exercitu a Capua exiret,
nihil usquam pristinae disciplinae tenuit:
nam et redierunt plerique scortis impliciti,
et ubi primum sub pellibus haberi coepti sunt
viaque et alius militaris labor excepit,
tironum modo corporibus animisque deficiebant;
et deinde, per omne stativorum tempus,
magna pars sine commeatibus ac signis dilabebantur:
neque aliae latebrae quam Capua desertoribus erant.

Ceterum, mitescente iam hieme, educto ex hibernis milite,
Casilinum redit, ubi, quanquam ab oppugnatione cessatum erat,
obsidio tamen continuata
oppidanos praesidiumque ad ultimum inopiae adduxerat.

Castris Romanis Ti.Sempronius (Gracchus) praeerat,
Dictatore auspiciorum repetendorum causa profecto Romam.

Marcellum, et ipsum cupientem ferre auxilium obsessis,
et Volturnus amnis inflatis aquis,
et preces Nolanorum atque Acerranorum tenebant,
Campanos timentium, si praesidium Romanum abscessisset.

Gracchus assidens tantum Casilino,
quia praedictum erat Dictatoris ne quid absente eo rei gereret,
nihil movebat:
quamquam, quae facile omnium patientiam vincerent,
nuntiabantur a Casilino: nam et praecipitasse se quosdam,
non tolerantes famem constabat,
et stare inermes in muris
nuda corpora ad missilium telorum ictum praebentes.

Ea aegre patiens Gracchus, cum neque pugnam conserere
Dictatoris iniussu auderet
(pugnandum autem esset si palam frumentum importaret, videbat)
neque clam importandi spes esset,
farre ex agris circa undique convecto,
cum complura dolia complesset,
nuntium ad magistratum Casilinum misit.
ut EXCIPERENT DOLIA QUAE AMNIS DEFERRET.

Insequenti nocte,
intentis omnibus in flumen ac spem a nuntio Romano factam,
dolia medio missa amni defluxerunt:
aequaliter inter omnes frumentum divisum !

FEBBRAIO 2

HANNIBAL AD PORTAS !
Ma, rientrava a dormire a Rebibbia ?
Tutto possibile !

E sarei lieto se qualcuno dei miei lettori trovassi la conferma storica di questo mio sospetto. Quando, leggendo Tito Livio, sono incappato nel capitotolo di HANNIBAL AD PORTAS ! mi é ovviamente venuta la voglia di misurare le distanze. A quale punto di Roma si potrebbe piazzare un cippo commemorativo: "Fin qui è giunto Annibale nel primo sopraluogo per fotografare il nostro dispositivo di difesa"? Su quale campanile si è arrampicato ? (Di Carlo V si sa che volle turisticamente salire sulle tegole del Panteon). Dove era quell' Herculis templum, fino al quale spavaldamente si spinse Annibale ? Perchè fu proprio così: mentre tutta Roma era in subbuglio, egli che ben poteva permettersi una scorta di mille uomini a cavallo, si spinse dalle sponde dell'Aniene (a tre miglia da Roma: dunque ci siamo: Rebibbia a un passo!) fino al tempio di Ercole ! A voi la ricostruzione topografica; io vi fornisco puntualmente i dati. Incominciamo però dalle scene di panico della città.

Sub Casinum biduo stativa habita et passim populationes factae.

Inde, praeter Interamnam Aquinumque,
Fregellanum agrum ad Lirim fluvium ventum,
ibi intercisum pontem a Fregellanis, morandi itineris causa, invenit.

Romam FREGELLANUS NUNTIUS diem noctemque itinere continuato,
ingentem attulit terrorem (un "maratoneta" nostrano!)

Tumultuosius quam allatum erat
cursus hominum, affingentium vana, totam urbem conciverat.

Ploratus mulierum non ex privatis solum domibus exaudiebatur;
sed undique matronae, in publicum effusae,
circa deûm delubra discurrunt,
crinibus passis aras verrentes, nixae genibus,
supinas manus ad caelum ac deos tendentes,
orantesque ut urbem romanam e manibus hostium eriperent,
matresque romanas et liberos parvos inviolatos servarent.

Senatus magistratibus in Foro praesto est, si quid consulere velint.

Alii accipiunt imperia
disceduntque ad suas quisque officiorum partes:
alii offerunt se, si quo usus operae sit.

Praesidia in arce, in Capitolio, in muris ad urbem,
in Monte etiam Albano atque arce Aesulana ponuntur...

Hannibal, infestius perpopulato agro Fregellano
propter intercisos pontes,
per Frusinatem Ferentinatemque et Anagninum Agrum,
in Lavicanum venit.

(Qui proseguiamo, senza omissioni; e non dimenticate: anno 211 a.C. Se poi qualcuno vuol commemorare quel "maratoneta" nostrano, i dati non mancano).

Inde Algido Tusculum petiit:
nec receptus moenibus, infra Tusculum, dextrorsus, Gabios descendit.

Inde in Pupiniam exercitu demisso,
OCTO MILLIA passuum ab Roma posuit castra... (Tito Livio, XXVI, IX
X. In hoc tumultu Fulvius Flaccus,
Porta Capena cum exercitu Romam ingressus,
media urbe, per Carinas, Esquilias contendit.,
Inde digressus, inter Esquilinam Collinamque portam posuit castra.
Aediles plebis commeatum eo comportarunt.
Consules senatusque in castra venerunt:
ibi de summa republica consultatum.

Placuit consules circa portas Collinam Esquilinamque ponere castra,
C.Calpurnium Praetorem Urbanum Capitolio atque arci praeesse
et Senatum frequentem in Foro contineri,
si quid in tam subitis rebus consulto opus esset.

Inter haec Hannibal ad Anienem fluvium
TRIA MILLIA passuum ab Urbe castra admovit.
Ibi stativis positis, ipse cum duobus millibus
e Porta Collina usque ad Herculis templum est progressus;
atque UNDE PROXIME (?) poterat,
moenia situmque Urbis obequitans contemplabatur.

Id eum TAM LICENTER ATQUE OTIOSE facere,
Flacco indignum visum est....

XI. Postero die TRANSGRESSUS ANIENEM Hannibal
in aciem omnes copias eduxit.
Nec Flaccus consulesque certamen detrectavere.

Instructis utrimque exercitibus in eius pugnae casum,
in qua urbs ROMA victori premium esset,
imber ingens, grandine mixtus, ita utramque aciem turbavit
ut vix armis retentis in castra sese receperint,
nullius rei minore quam hostium metu.
Et postero die eodem loco acies instructas eadem tempestas diremit.
Ubi recepissent se in castra,
mira serenitas cum tranquillitate oriebatur.

In religionem ea res apud Poenos versa est;
auditaque vox Hannibalis fertur:
"Potiundae sibi Urbis Romae,
modo mentem non dari, modo fortunam !"...

His motus ad Tutiam fluvium castra retulit,
SEX MILLIA passuum ab Urbe.

Inde ad Lucum Feroniae pergit ire,
templum ea tempestate inclytum divitiis...

FEBBRAIO 3

C'entra PUBLIUS CORNELIUS SCIPIO
con la TRIADE CAPITOLINA ?

La risposta, sorprendentemente positiva e in due tempi, arriverà a passo felpato. Sono partite proprio da questa domanda le mie "riletture" di Tito Livio. Ne ho ricavato, per stare alle dimensioni del personaggio e alla dovizia del Latino titoliviano, una lunga QUINDICINA di pagine SCIPIONICHE che, pur essendo monografiche, non saranno affatto monocolori.

La lieta notizia di fine febbraio 1994 (felice ricupero della Triade Capitolina, in "fuga" allo Stelvio!) risvegliò in me profondi ricordi, due concretamente: che Scipione era noto tra i suoi contemporanei come "quel ragazzo religiosissimo che ogni mattina sale a pregare in Campidoglio", cioè, che era un devoto della TRIADE CAPITOLINA; e che quella stessa devozione, guarda caso, rispunta quando lo stesso Scipione, nel suo inesorabile tramonto, viene preso di mira da quelli che oggi diciamo MANI PULITE; Scipione preferirà allora di svignarsela disinvoltamente, appellandosi ai personali allori del suo passato, e farà ricorso ad un facile e plebiscitario ringraziamento, proprio alla TRIADE CAPITOLINA! Con questo gesto cancellerà il fumus persecutionis nascosto da chi sa quali meschini pettegolezzi. E ne vedremo allora delle belle; mentre il pretore insiste nell'invitare il reo Scipione a comparire nei Rostra, egli sta trascinando la folla in una processione di ringraziamento lassù, verso la TRIADE CAPITOLINA. (Per noi poco documentata: in bella posa tuttavia la troviamo nell'Arco di Traiano, a Benevento)

Il materiale titoliviano è abbondantissimo: e non sarà facile in una SETTIMANA dar fondo alle doviziose e smaglianti pagine: le nobili imprese dell'Africano dilagheranno da questo suo ingresso trionfale nella vita pubblica romana fino al suo dispettoso ritiro a Literno.

Incominciamo dunque oggi dalla sua comparsa nelle vita politica di Roma. Era l'anno 211 quando, caduti in Spagna, in un solo mese, i due grandi Scipiones, Roma piomba nel caos. Padre e zio del nostro protagonista, dei quali anche Cicerone dirà qui iter Poenis vel corporibus suis obstruere voluerunt, riportano Roma, con la loro caduta, nella più cupa emergenza militare della sua storia: non si trova un solo nome per aprire la lista dei possibili successori dei due gloriosi caduti...

Ecco ora i fatti: quando si aprono i comizi, Publius Cornelius Scipio (ventiquattrenne, quindi "non ha l'età" !) fa un passo avanti, sale sui Rostra... e riscuote unanimi applausi: sarà suo il comando delle legioni !

Attenti alle date: l'Africano, nato il 235, era stato edile curule il 213: ora siamo al 211: nell'inverno 210 metterà in ordine il suo piano operativo, e nella primavera del 209 farà il primo colpo grosso occupando in una operazione lampo la CARTHAGO NOVA (oggi Cartagena, in Spagna).

TITO LIVIO, A.U.C. XXVI, 17-19.

Et Romae Senatui Populoque, post receptam Capuam,
non Italiae iam maior quam Hispaniae cura erat:
et exercitum augeri et imperatorem mitti placebat.

Ne tamen quem mitterent satis constabat;
quam illud:
ubi duo summi imperatores intra dies triginta cecidissent,
qui in locum eorum succederet
EXTRAORDINARIA CURA DELIGENDUM ESSE.

Cum alii alium nominarent, postremo eo decursum est
ut proconsuli creando in Hispaniam comitia haberentur:
diemque comitiis consules edixerunt.

Primo exspectaverant
ut "qui se tanto imperio dignos crederent" nomina profiterentur.

Quae ut destituta exspectatio est,
redintegratus luctus acceptae cladis
desideriumque imperatorum amissorum.

Moesta itaque civitas, prope inops consilii,
comitiorum die tamen in Campum descendit;
atque in magistratus versi circumspectant ora principum,
ALIORUM ALIOS INTUENTIUM,
fremuntque adeo perditas res desperatumque de republica esse
ut NEMO audeat in Hispaniam imperium accipere.

Cum subito P.Cornelius,
Publii qui in Hispania ceciderat filius,
quatuor et viginti ferme annos natus,
PROFESSUS SE PETERE,
in superiore unde conspici posset loco constitit.

In quem, postquam omnium ora conversa sunt,
clamore ac favore ominati extemplo sunt
FELIX FAUSTUMQUE IMPERIUM.

Iussi deinde inire suffragium,
ad unum omnes non centuriae modo sed homines,
P.SCIPIONI IMPERIUM ESSE IN HISPANIA iusserunt.

(Quis Scipio tunc esset, explicat statim Livius; idque cras fusius!)

Ex quo togam virilem sumpsit, NULLO DIE
prius ullam publicam privatamque rem egit, quam
in CAPITOLIUM iret
ingressusque aedem consideret
et, plerumque solus, in secreto ibi tempus tereret.

FEBBRAIO 4

Ci ripensiamo ?

Niente di più normale. Una scelta plebiscitaria resta sempre sottoposta a questo flusso. E ciò non può sfuggire a Tito Livio. Sarà inevitabile rivedere gli eventuali risvolti di una scelta tanto affrettata ! Questo ripensamento ci lascierà vedere l'altra faccia dello Scipione; pur essendo giovanissimo, sa barcamenarsi senza esitazioni in quel procelloso clima che sono stati e saranno sempre i comizi o elezioni che dir si vogliano.

Sul clima arroventato di ogni comitium è sicuramente noto a tutti la sconvolgente testimonianza di Cicerone, che qui troverete nella pagina del 27 luglio. Sarà tuttavia opportuno riportare ora l'essenziale: quanto basta per svalutare i più chiacchierati "ribaltoni".

Dies intermissus unus aut nox interposita saepe perturbat omnia,
et totam opinionem parva nonnumquam commutat aura rumoris !
Saepe etiam sine ulla aperta causa FIT ALIUD ATQUE EXISTIMAMUS,
ut nonnumquam ITA factum esse
ETIAM POPULUS admiretur: QUASI VERO NON IPSE FECERIT !

Rientriamo ora nel ripensamento sulla plebiscitaria elezione dello Scipione:

Ceterum, post rem actam,
ut iam resederat impetus animorum ardorque,
silentium subito ortum et tacita cogitatio, quidnam egissent !!!
num favor plus valuisset quam ratio ?

Aetatis maxime poenitebat:
quidam fortunam etiam domus horrebant,
nomenque, ex funestis duabus familiis,
in eas provincias
ubi inter sepulchra patris patruique res gerendae essent
proficiscentis.

TITO LIVIO, A.U.c. XXX, 18-19.

--------------

Il Ciclo Scipionico mi ha costretto a traslocare una pagina che qualcuno vorrebbe leggere proprio oggi, se mai possa essere commemorata una pur spettacolare nevicata. Questa però è di Erasmo e ci descrive il tempaccio, laggiù in Inghilterra, del 4 febbraio 1499. La troverete ora in data 9.XII. Prosit !

Quam ubi ab re tanto impetu acta
sollicitudinem curamque hominum animadvertit,
advocata concione
1) ita de aetate sua
2) imperioque mandato
3) et bello quod gerendum esset
magno elatoque animo disseruit,
ut ardorem eum, qui resederat, excitaret rursus novaretque
et impleret homines certioris spei,
quam quamquam fides promissi humanis
aut ratio ex fiducia rerum subicere solet.

Fuit enim SCIPIO non veris tantum virtutibus mirabilis,
sed arte quoque quadam ab iuventa
in ostentationem earum compositus:
pleraque apud multitudinem
aut per nocturnas visa species,
aut velut divinitus mente monita, agens:
sive et ipse capti quadam superstitione animi,
sive ut imperia consiliaque, velut sorte oraculi missa,
sine cunctatione exsequeretur.

Ad hoc iam inde ab initio praeparans animos,
ex quo togam virilem sumpsit,
nullo die prius ullam publicam privatamque rem egit,
quam in Capitolium iret,
ingressusque aedem, consideret
ET, PLERUMQUE SOLUS, IN SECRETO IBI TEMPUS TERERET.

Hic mos, qui PER OMNEM VITAM servabatur,
seu consulto seu temere,
vulgatae opinioni fidem apud quosdam fecit
stirpis eum divinae virum esse,
retulitque famam, in Alexandro Magno prius vulgatam,
et vanitate et fabula parem,
anguis immanis concubitu conceptum,
et in cubiculo matris eius persaepe visam prodigii eius speciem,
interventuque hominum evolutam repente atque ex oculis elapsam.

His miraculis nunquam ab ipso elusa fides est,
quin potius, aucta arte quadam,
nec abnuendi tale quidquam, nec palam affirmandi.

Multa alia eiusdem generis,
alia vera, alia assimulata,
admirationis humanae in eo iuvene excesserant modum:
quibus freta tunc civitas
AETATI HAUDQUAQUAM MATURAE
TANTAM MOLEM RERUM TANTUMQUE IMPERIUM PERMISIT.

FEBBRAIO 5

HISTORIA DOCET
una "finanziaria" coi fiocchi

Questa volta parlino soltanto i fatti: di sorprendente novità, da dover saltare dal fondo della storia vera alla prima pagina dei giornali nostrani. Situazione di cupa emergenza, quella del 211 a.C.: Annibale scorrazza ancora in libertà per il Meridione, e occorre richiamarlo strategicamente verso la penisola iberica. Ma Scipione, anche se riconfermato come console, non può partire: l'erario è vuoto! La solita stangata dovrebbe almeno bastare... per allestire una flottiggia, con vettovaglie per 30 giorni...

Scontato il diniego dei "privati". Scontata anche la reazione: tartassati al massimo, faranno impossibile qualsiasi giro di vite ! (E sentiremo qui le grida!) A notte fonda però, LAEVINUS CONSUL troverà una "finanziaria" coi fiocchi, senza nemmeno un "decreto legge" sine senatusconsulto ! La soluzione (sic ille expliciter) tocca a noi per primo, ai SENATORI". Mai vista a Roma una chiaroveggenza tanto logica! Questo LAEVINUS però, come mai non è effiggiato nel così detto "trasatlantico"?

TITO LIVIO, Ab U.c. libro XXVI, cap.XXXV-XXXVI

De remigum supplemento agi coeptum.

In quam rem, cum neque hominum satis,
nec ex qua pararentur stipendiumque acciperent,
pecuniae quidquam ea tempestate in publico esset,
edixerunt consules ut PRIVATI, ex censu ordinibusque, sicut antea,
remiges darent cum stipendio cibariisque dierum triginta.

Ad id edictum tantus fremitus hominum, tanta indignatio fuit,
ut magis dux quam materia seditioni deesset !
"Per tot annos tributo exhaustos, nihil reliqui
praeter terram nudam ac vastam habere ! Tecta hostes incendisse;
servos agri cultores vel rempublicam abduxisse
nunc ad militiam parvo aere emendo, nunc remiges imperando.
Si quid cui argenti aerisve fuerit,
stipendio remigum et tributis annuis ablatum !
Se, ut dent quod non habeant, nulla vi, nullo imperio cogi posse !"

Haec non in occulto,
sed propalam in foro atque in oculis ipsorum consulum
ingens turba circumfusi fremebant.
Nec eos sedare consules, nunc castigando nunc consolando poterant...

Senatum nihilominus habuerunt de remigum supplemento.

Ubi cum multa disseruissent cur AEQUA PLEBIS RECUSATIO esset,
verterunt orationem eo ut dicerent:
"PRIVATIS id, seu aequum seu iniquum, onus iniungendum esse!...
Quomodo autem sine classibus aut Siciliam obtineri
aut Italia Philippum arceri posse, aut tuta Italiae litora esse...?"

Quum in hac difficultate rerum consilium haereret
ac prope torpor quidam occupasset hominum mentes,
tum LAEVINUS consul:
"Magistratus senatui, et senatus populo, sicuti honore praestent,
ita ad omnia quae dura atque aspera essent subeunda DUCES DEBERE ESSE.

Si quid iniungere inferiori velis,
id prius in te ac tuos si ipse iuris statueris,
facilius omnes obedientes habeas.

Nec impensa gravis est, cum ex ea
plus quam virili parte sibi quemque capere principum vident.

Itaque classes habere atque ornare volumus Populum Romanum ?
privatos sine recusatione remiges dare?
NOBISMETIPSIS primum imperemus !
AURUM, ARGENTUM, AES SIGNATUM omne
SENATORES crastino die in publicum conferamus;
ita ut anulum sibi quisque et coniugi et liberis et filio bullam,
et quibus uxor filiaeve sunt singulas uncias pondo auri relinquant.

ARGENTI, qui curuli sella sederunt,
equi ornamenta et libras pondo,
ut salinum patellamque deorum causa habere possint.
Ceteri senatores libram argenti tantum:
AERIS SIGNATI quina millia in singulos patresfamilias relinquamus.

Ceterum omne aurum, argentum, aes signatum,
ad triumviros mensarios extemplo deferamus,
ante nullo senatusconsulto facto; ut VOLUNTARIA COLLATIO
ad certamen adiuvandae reipublicae excitet ad aemulandum animos
primum equestris ordinis, dein reliquae plebis.
Hanc unam viam MULTA INTER NOS COLLOCUTI CONSULES invenimus.
Ingredimini, diis bene iuvantibus !
Respublica incolumis et privatas res facile salvas praestat.
Publica prodendo, tua nequidquam serves".

In haec tanto animo consensum est,
ut GRATIAE ULTRO CONSULIBUS agerentur.

Senatu inde misso,
pro se quisque aurum, argentum et aes in publicum conferunt.
Tanto certamine iniecto,
ut prima inter primos nomina sua vellent in publicis tabulis esse;
ut nec triumviri accipiundo nec scribae referundo sufficerent.

Hunc consensum Senatus equester ordo est secutus;
equestris ordinis plebes.
Ita SINE EDICTO, SINE COERCITIONE MAGISTRATUS,
nec remige in supplementum nec stipendio respublica eguit,
paratisque omnibus ad bellum
consules in provincias profecti sunt.

FEBBRAIO 6

Scipione... precursore
in "cavalleria rusticana"

La vertiginosa ascesa di Scipione incomincia appena egli mette piede in Spagna. Preso atto dello smembramento delle diverse unità operative dei Cartaginesi, decide, da Tarragona, un'operazione lampo verso Sud. Si muove in silenzio verso quella connaturale frontiera che è l'Ebro, lo oltrepassa senza tentennamenti, e non esita a puntare verso l'occupazione di Carthago Nova (Cartagena), che gli costerà una sola giornata. Septimo die ab Ibero Carthaginem ventum est...Qui seguono otto capitoletti (da qualificato "inviato speciale") che in Spagna sarebbero - grazie alla magia della nuova impaginazione - uno splendido cortometraggio televisivo. Al quale solo manca, a modo di epifonema, la felice sintesi coniata due secoli dopo da un altro fortunato condottiero, Cesare: Veni, vidi, vici.

Da questo punto ha inizio la pagina di oggi. Al momento di concretizzare il da farsi coi prigionieri (nonché con l'arsenale tolto ai Cartaginesi) tum obsides civitatium Hispaniae vocari iussit..., ecco i due suggestivi episodi della giornata odierna: uno in questa stessa presentazione, l'altro - senza omissis - nella pagina. Da spagnolo vi posso dire che è qui dove incomincia a configurarsi quell'alto tasso di percentuale cavalleresca che forma parte della nostra identità storica, poiché i due personaggi qui nominati, Indibilis et Mardonius, sono laggiù due figure di formato leggendario. La "fidanzata di Allucio" poi, ben meriterebbe di essere presente nel teatro nazionale ! Magari da un moderno Calderón o Lope de Vega.

Inter haec e media turba obsidum mulier magno natu,
Mardonii uxor, qui frater Indibilis, Ilergetum reguli, erat
flens ad pedes imperatoris procubuit obtestarique coepit
ut curam cultumque feminarum impensius custodibus commendaret.

Quum Scipio "nihil profecto defuturum" diceret,
tum rursus mulier "haud magni ista facimus -inquit-
quid enim huic fortunae non satis est?
Alia me cura, aetatem harum intuentem
(nam ipsa iam extra periculum iniuriae muliebris sum) stimulat".

Aetate et forma florentes circa erant Indibilis filiae
aliaeque nobilitate pari, quae omnes eam pro parente colebant.
Tum Scipio: "Meae Populique Romani disciplinae causa facerem -inquit-
ne quid quod sanctum usquam esset, apud nos violaretur:
nunc, ut id curem impensius, vestra quoque virtus dignitasque facit;
quae ne in malis quidem oblitae decoris matronalis estis".

Spectatae deinde integritatis viro tradidit eas
tuerique haud secus verecunde ac modeste,
quam hospitum coniuges ac matres iussit.

TITUS LIVIUS, a.U.c. lib. XXVI, cap.XLIX et L

Captiva deinde a militibus adducitur adulta virgo,
adeo eximia forma ut quocunque incedebat converteret omnium oculos.
Scipio, percunctatus patriam parentesque, inter cetera accipit
desponsam eam principi Celtiberorum adolescenti: Allucio nomen erat.
Extemplo igitur parentibus sponsoque ab domo accitis,
cum interim audiret deperire eum sponsae amore,
ubi primum venit accuratiore eum sermone quam parentes alloquitur.

"Iuvenis -inquit- iuvenem appello,
quo minor sit inter nos huius sermonis verecundia.
Ego cum sponsa tua capta a militibus nostris ad me ducta esset,
audiremque eam tibi cordi esse, et forma faceret fidem,
quia ipse si frui liceret,
ludo aetatis (praesertim recto et legitimo amore)
et non res publica animum nostrum occupasset,
veniam mihi dari sponsam impensius amanti vellem:
tuo, cuius possum, amori faveo. Fuit sponsa tua apud me
eadem qua apud soceros tuos parentesque suos verecundia.
Servata tibi est ut inviolatum et dignum me teque dari tibi donum posset.

Hanc mercedem unam pro eo munere paciscor: amicus Populo Romano sis:
et si me virum bonum credis esse,
quales patrem patruumque meum iam ante hae gentes norant,
scias multos nostri similes in civitate romana esse;
nec ullum in terris populum hodie dici posse
quem minus tibi hostem tuisque esse velis, aut amicum malis".

Adolescens, simul pudore et gaudio perfusus, dextram Scipionis tenens,
deos omnes invocare ad gratiam illi pro se referendam,
quoniam sibi nequaquam satis facultatis,
pro suo animo atque illius erga se merito, esset.

Parentes inde cognatique virginis appellati:
qui, quoniam gratis sibi redderetur virgo
ad quam redimendam satis magnum attulissent auri pondus,
orare Scipionem, ut id ab se donum acciperet, coeperunt;
haud minorem eius rei apud se gratiam futuram esse affirmantes
quam redditae inviolatae foret virginis.

Scipio, quando tanto opere peterent, accepturum se pollicitus,
poni ante pedes iussit, vocatoque ad se Allucio,
SUPER DOTEM -inquit- QUAM ACCEPTURUS A SOCERO ES,
HAEC TIBI A ME DOTALIA DONA ACCEDENT.
Aurumque tollere ac sibi habere iussit.

His laetus donis honoribusque dimissus domum,
implevit populares laudibus meritis Scipionis:
"venisse diis simillimum iuvenem, vincentem omnia,
cum armis, tum benignitate ac beneficiis".

Itaque delectu clientium habito,
cum delectis mille et quadringentis equitibus,
intra paucos dies ad Scipionem revertit.

FEBBRAIO 7

Scipione, laureato
anche in DIPLOMAZIA !

Siamo nel 206 a.C. Chiuso il primo capitolo della II Guerra Punica, cacciati dalla Spagna i Cartaginesi e ricomposto così un primo pezzo della futura Europa, Scipione (proprio qui incomincia ad essere l'AFRICANO) vuol portare personalmente a Roma le buone notizie, ma, con lo sguardo rivolto al futuro, vuole aprire prima un qualche contatto coi vicini del vinto.

Ecco, in questa cornice, l'episodio diplomatico che vi promettevo. Da Cartagena (Carthago Nova) improvvisa un primo sopraluogo sull'Africa; vuole studiare quale possibile rapporto prometta quell'ambivalente Siface (tunisino? il Gheddafi di allora?). Ma... proprio all'ingresso del porto concordato diplomaticamente, si trovano assieme due contrapposte legazioni: quella di ROMA, con 2 quinqueremi, e quella di CARTAGINE, con 7 triremi.

Sono più che sicuro che funziona già il vostro interesse, e qui vi lascio. Spalancate gli occhi: perché vedremo, seduti al medesimo tavolo, in veste, questa volta, soltanto diplomatica, il vincitore di ieri in Spagna, Scipione, e il vinto Asdrubale cartaginese ! Saprà Tito Livio essere fedele cronista ? (La risposta è nel libro XXVIII, cc.17 e 18.)

Itaque L.SCIPIO,... praemoliendas sibi ratus iam res
conciliandosque Regum gentiumque animos,
Syphacem primum regem statuit tentare. Masaesylorum is rex erat...

Scipione aveva ovviamente anticipato l'incontro inviando un suo fido ambasciatore; C.Laelium cum donis miserat. Costui era rientrato pieno di ottimismo: Dignam itaque rem Scipio ratus quae, quoniam non aliter posset, MAGNO PERICULO peteretur. Ipse, cum C.Laelio, duabus quinqueremibus a Carthagine (Nova) profectus, tranquillo mari plurimum remis, interdum et leni adiuvante vento, in Africam traiecit.

Forte ita incidit ut eo ipso tempore Hasdrubal, pulsus Hispania,
septem triremibus portum invectus,
anchoris positis, terrae applicaret naves;
cum conspectae duae quinqueremes
haud cuiquam dubio quin hostium essent
opprimique a pluribus priusquam portum intrarent possent,
nihil aliud quam tumultum ac trepidationem
simul militum ac nautarum,
nequidquam armaque et naves expedientium fecerunt.

Percussa enim ex alto vela paullo acriori vento,
prius in portum intulerunt quinqueremes,
quam Poeni anchoras molirentur;
nec ultra tumultum ciere quisquam in regio portu audebat.
Itaque prior in terra Hasdrubal,
mox Scipio et Laelius egressi, ad Regem pergunt.

Magnificumque id Syphaci (nec erat aliter) visum,
duorum opulentissimorum ea tempestate Duces populorum,
uno die suam pacem amicitiamque petentes venisse.
UTRUMQUE in hospitium invitat.

Et quoniam fors eos sub uno tecto esse
atque ad eosdem penates voluisset,
contrahere (utrumque) ad colloquium,
dirimendarum simultatium causa, est conatus;
SCIPIONE ABNUENTE,
aut privatim sibi ullum cum Poeno odium esse quod colloquendo finiret,
aut de Republica se cum hoste agere quidquam iniussu Senatus posse,
illud magnopere TENDENTE REGE,
ne alter hospitum exclusus mensa videretur.
Ut in animum induceret ad easdem venire epulas, haud abnuit.
COENATUMQUE SIMUL apud Regem est;
et eodem etiam lecto Scipio atque Hasdrubal
(quia ita cordi erat Regi) accubuerunt !

Tanta autem inerat comitas Scipioni,
atque ad omnia naturalis ingenii dexteritas,
ut non Syphacem modo, barbarum insuetumque moribus Romanis,
sed hostem etiam infestissimum,
facunde alloquendo sibi conciliaret.

"Mirabilioremque sibi eum virum congresso coram visu
-prae se ferebat- quam bello rebus gestis.

Nec dubitare quin Syphax regnumque eius
iam in Romanorum essent potestate:
eam artem illi viro ad conciliandos animos esse !

Itaque non, quomodo Hispaniae amissae sint
quaerendum magis Carthaginiensibus esse,
quam quomodo Africam retineant cogitandum.

Non peregrinabundum
neque circa amoenas oras vagantem
TANTUM ducem Romanum,
relicta Provincia novae ditionis, relictis exercitibus,
duabus navibus in Africam traiecisse sese in hostilem terram,
regiam in fidem expertam;
sed potiundae Africae spem affectantem.

Hoc eum iampridem volutare in animo, hoc palam fremere,
quod non quemadmodum Hannibal in Italia,
sic Scipio in Africa bellum gereret".

Scipio, foedere icto cum Syphace,
profectus ex Africa
dubiisque et plerumque saevis in altum iactatus ventis,
die quarto Novae Carthaginis portum tenuit.

FEBBRAIO 8

Scipione al lavoro.
E` giunta l'ORA H. L'imbarco a Lilibeo !

Il corrispondente di guerra - Tito Livio - va letto nella sua fluente prosa. Un'Antologia come la nostra dovrà sempre rimpiangere le ristrettezze dello spazio. Ci accontenteremo quindi oggi di presentare un brano abbastanza "panoramico", ricorrendo al solito trucco di piazzare una prima parte della descrizione nello spazio dedicato all'introduzione. La parola quindi a Tito Livio; sarà tutta sua questa vivace e colorita sequenza dell'imbarco, a Marsala (= Lilybaeum). Nostro invece lo sforzo per indovinare quale tipo di megafono o di segnali erano già in uso, per dare uguali ordini a tutti !

TITO LIVIO, A.U.c. libro XXIX, c.XXVII.

Quantum militum in Africam transportatum sit,
non parvo numero inter auctores discrepat.

Alibi decem millia peditum, duo millia et ducentos equites;
alibi sedecim millia peditum, mille et sexcentos equites;
alibi parte plus dimidia rem auctam:
quinque et triginta millia peditum equitumque
in naves imposita invenio.

Quidam non adiecere numerum;
inter quos me ipse in re dubia poni malim.

Coelius, ut abstinet numero,
ita ad immensum multitudinis speciem auget:
volucres ad terram delapsas clamore militum ait,
tantamque multitudinem conscendisse naves,
ut nemo mortalium, aut in Italia aut in Sicilia relinqui videretur.

Milites, ut in naves ordine ac sine tumultu conscenderent,
ipse eam sibi curam sumpsit.
Nauticos C.Laelius, qui classis Praefectus erat,
in navibus, ante conscendere coactos, continuit.

Commeatus imponendi M.Pomponio praetori, cura data:
quinque et quadraginta dierum cibaria,
e quibus quindecim dierum cocta imposita.

Ut omnes iam in navibus erant,
scaphas circummisit, ut ex navibus
gubernatoresque et magistri navium et bini milites
in Forum convenirent ad imperia accipienda.

Postquam convenerunt, primum ab iis quaesivit
si aquam hominibus iumentisque
in totidem dies quot frumentum imposuissent.

Ubi responderunt aquam dierum quinque et quadraginta in navibus esse,
tum edixit militibus ut silentium quieti nautis sine certamine
ad ministeria exsequenda bene obedientes praestarent.

Cum viginti rostratis
se ac L.Scipionem ab dextro cornu (posuit?)
laevum, totidem rostratas et C.Laelium praefectum classis
cum M. Portio Catone (quaestor is tum erat)
onerariis futurum praesidio.
Lumina in navibus singula rostratae, bina onerariae haberent:
in praetoria nave insigne nocturnum trium luminum fore.

Emporia ut peterent gubernatoribus edixit.

Fertilissimus ager,
eoque abundans omnium copia rerum est regio,
et imbelles (quod plerumque in uberi agro evenit) barbari sunt,
priusque quam Carthagine subveniretur, opprimi videbantur posse.

Iis editis imperiis, redire ad naves iussi;
et postero die, deis bene iuvantibus, signo dato solvere naves.

Multae classes romanae e Sicilia
atque ipso illo portu profectae erant.

Ceterum non eo bello solum
(nec id mirum, praedatum enim tantummodo pleraeque classes ierant),
sed ne priore quidem, ulla profectio tanti spectaculi fuit.

Quanquam, si magnitudine classis aestimaretur,
et bini consules cum binis exercitibus ante traiecerant;
et prope totidem rostratae in illis classibus fuerant,
quot onerariis Scipio tunc traiciebat:
nam praeter quadraginta longas naves,
quadringentis ferme onerariis exercitum transvexit.

Sed et bellum bello, secundum priore ut atrocius Romanis videretur,
quum quod in Italia bellabatur,
tum ingentes strages tot exercituum,
simul caesis ducibus, effecerant;
et Scipio dux partim factis fortibus, partim suapte fortuna quadam
ingentis ad incrementa gloriae celebratus, converterat animos.

Simul et mens ipsa traiciendi, nulli ante eo bello duci tentata,
quod ad Hannibalem detrahendum ex Italia
tranferendumque et finiendum in Africa bellum,
se transire vulgaverat.

Concurrerat ad spectaculum in portum omnis turba,
non habitantium modo Lilybaei, sed legationum omnium ex Sicilia:
quae et ad prosequendum Scipionem officii causa convenerant,
et praetorem provinciae M.Pomponium secutae fuerant.

Ad hoc legiones quae in Sicilia relinquebantur,
ad prosequendos commilitones processerant;
nec classis modo prospectantibus e terra,
sed terra etiam omnis circa referta turba
spectaculo navigantibus erat.

FEBBRAIO 9

UNA PREGHIERA e via !
Tutti ai remi !

"No comment" da parte mia. La portata storica di questo momento diventa da sola più eloquente di ogni discorso. Tanto più se accompagnata dal silenzio. Esattamente quello richiesto ai protagonisti per una preghiera, scandita questa volta al megafono dallo stesso Scipione, che era abituato al suo quarto d'ora di raccoglimento mattinale dinanzi alla Triade Capitolina: donde viene sicuramente a questa preghiera, doverosamente solenne, anche nel suo suono antico, quell'ineffabile vocabolo arcaico dii verruncent, che tradurremo esattamente con un Dio ce la mandi buona.

Non mi sfugge che le cronache titoliviane sono qualificate dai giudici ufficiali della storia come un tessuto di falsificazioni (cf. ad esempio, la Enciclopedia Treccani, che fa un'altra scelta sui numeri: 25.000 uomini, 400 navi di trasporto, 40 vascelli di guerra, sbarco a Capo Farina, a occidente di Utica...). Qui cerchiamo soltanto l'arte narrativa e lo smalto linguistico di Tito Livio, del quale diamo integro cap.XXIX del lib. 29. Anzi, vi darò un breve assaggio di stile "Cesariano", e con esso la segnalazione di un parallelo filone narrativo, poiché anche Cesare si troverà da queste parti agli inizi del 46 a.C. costretto a dover soffocare l'ultima resistenza dei "Pompeiani", un altro Scipio e Catone: Caesar, itineribus iustis confectis, nullo die intermisso, a.d.XIX kal.ian. LILYBAEUM pervenit, statimque ostendit sese velle naves conscendere. Inizia così il suo Commentarium de Bello Africano; anzi, con delle foto eccezionali: Tabernaculum secundum litus ipsum constituit, ut prope fluctus verberaret (Piantò il suo padiglione lunghesso il lido, sicchè i flutti quasi il battevano, come traduce pittorescamente un italiano di due secoli fa). Ora però la parola passa a Tito Livio.

Ubi illuxit, SCIPIO, E PRAETORIA NAVE, silentio per praeconem facto,
"Divi divaeque -inquit- maria terrasque qui colitis,
vos precor quaesoque
uti quae in meo imperio gesta sunt, geruntur, postque gerentur,
ea mihi populo plebique Romanae, sociis nominique Latino,
qui Populi Romani, quique meam sectam, imperium auspiciumque
terra mari amnibusque sequuntur, bene verruncent.

Eaque vos omnia bene iuvetis; bonis auctibus auxitis.

Salvos incolumesque, victis perduellibus victores,
spoliis decoratos, praeda onustos triumphantesque,
mecum domos reduces sistatis.

Inimicorum hostiumque ulciscendorum copiam faxitis:
quaeque populus Carthaginiensis
in civitatem nostram facere molitus est,
ea ut mihi populoque Romano,
in civitatem Carthaginiensium exempla edendi facultatem detis".

Secundum eas preces
cruda exta victimae, uti mos est, in mare porrigit,
tubaque signum dedit proficiscendi.

Vento secundo vehementi satis profecti,
celeriter e conspectu terrae ablati sunt:
et a meridie nebula occepit,
ita ut vix concursus navium inter se vitarent.
Lenior ventus in alto factus.
Noctem insequentem eadem caligo obtinuit.
Sole orto est discussa, et addita vis vento.

Iam terram cernebant: haud ita multo post gubernator
Scipioni ait:
"Non plus quinque millia passuum Africam abesse:
Mercurii Promontorium se cernere:
si iubeat eo dirigi, iam in portu fore omnem classem."

Scipio, ut in conspectu terra fuit,
precatus uti bono rei publicae suoque Africam viderit,
dare vela et alium infra navibus accessum petere iubet.

Vento eodem ferebantur:
ceterum nebula, sub idem ferme tempus quo pridie exorta,
conspectum terrae ademit,
et ventus, premente nebula, cecidit.
Nox deinde (in)certiora omnia fecit.
Itaque anchoras, ne aut inter se concurrerent naves
aut terrae inferrentur, iecere.

Ubi illuxit, ventus idem coortus, nebula disiecta,
aperuit omnia Africae litora.

Scipio, quod esset proximum Promontorium percunctatus,
cum Pulchri Promontorium id vocari audisset:
"Placet omen -inquit- hoc dirigite naves".

Eo classis decurrit: copiae omnes in terram expositae sunt.

Prosperam navigationem sine terrore ac tumultu fuisse
permultis Graecis Latinisque auctoribus credidi.

Caelius unus,
praeterquam quod non mersas fluctibus naves,
ceteros omnes caelestes maritimosque terrores,
postremo...
abreptam tempestate ab Africa classem ad insulam Aeguimurum,
inde aegre correptum cursum, exponit;
et prope obrutis navibus, iniussu imperatoris,
scaphis, haud secus quam naufragos,
milites sine armis, cum ingenti tumultu in terram evasisse.

FEBBRAIO 10

Lo sbarco in Africa

Dinanzi all'efficacia visiva del latino di Tito Livio, mi toccherebbe non appesantire l'introduzione, richiedendo il solo titolo un sacro silenzio.

Richiamerò tuttavia la vostra attenzione verso quel disegno precedentemente fatto esplicito: fu infatti gloria di Scipione l'aver cambiato da quel momento la storia col solo ricambio di una delle pedine del gioco: far sì che Annibale si sentisse costretto a rientrare in Africa !

Anche qui, poichè lo spazio ce lo permette, sarà opportuno inserire un locus parallelus; quello dell'imbarco di Cesare verso l'Africa:

Legionibus collectis sex et equitum duobus millibus,
ut quaeque prima legio venerat, in naves longas imponebatur,
equites autem in onerarias.

Ita maiorem partem navium antecedere iussit,
et insulam petere Aponianam, quae non longe abest a Lilybaeo...

Ita vento certo celerique navigio vectus,
post diem quartam cum longis paucis navibus in conspectum Africae venit:
namque onerariae reliquae, praeter paucas,
vento dispersae atque errabundae, diversa loca petierunt.

Un altro stralcio, da rabbrividire, può non dispiacere. Cesare si troverà costretto ad aprire un suo dialogo diplomatico con chi, nella postazione più vicina, ad Adrumetum, ha la rappresentanza ufficiale di Roma, cioé con un C. Considius, saggio interprete del cattivo umore che quella mossa dovrà suscitare nel suo superiore, uno Scipione! Soluzione? A dir poco, salomonica e a tutto danno dello sbagliato portatore, un captivus.

Quo simul atque captivus pervenisset,
litterasque ut erat mandatum Considio porrigere coepisset,
priusquam acciperet ille: "Unde -inquit- istas?"

Tum captivus: "Imperatore a Caesare".

Tum Considius:
"Unus est -inquit- Scipio imperator hoc tempore populi Romani".

Deinde in conspectu suo captivum statim interfici iubet,
litterasque, nondum perlectas, sicut erant signatae,
dat homini certo ad Scipionem perferendas.

Ed ora, come annunciato, il pezzo forte dell'odierna pagina; che sarà ovviamente "il coprifuoco a Cartagine". Stile titoliviano ad alta definizione !

TITO LIVIO A.U.c. lib XXIX, cap. XXVIII

Expositis copiis, Romani castra in proximis tumulis metantur.

Iam non in maritimos modo agros
conspectu primum classis, dein tumultu egredientium in terram,
pavor terrorque pervenerat, sed in ipsas urbes.

Neque enim hominum modo turba
mulierum puerorumque agminibus immixta,
omnes passim compleverat vias,
sed pecora quoque prae se agrestes agebant;
ut relinqui subito Africam diceres !

Urbibus vero ipsis
maiorem quam quem secum attulerant terrorem inferebant.

Praecipue Carthaginis prope ut captae tumultus fuit.

Nam post M.Atilium Regulum et L.Manlium consules,
annis prope quinquaginta,
nullum Romanum exercitum viderant
praeter praedatorias classes,
quibus exscensiones in agros maritimos factae erant;
raptisque quae obvia fors fecerat,
prius recursum semper ad naves
quam clamor agrestes conciret, fuerat:
eo maior tum fuga pavorque in urbe fuit.

Et hercule neque exercitus domi validus
neque dux quem opponerent erat.

Hasdrubal, Gisgonis filius, genere, fama, divitiis,
regia tum etiam affinitate,
longe primus civitatis erat:
sed eum ab illo ipso Scipione aliquot proeliis
fusum pulsumque in Hispania meminerant;
nec magis ducem duci parem,
quam tumultuarium exercitum suum Romano exercitui esse.

Itaque, velut si urbem extemplo aggressurus Scipio foret,
"ite ad arma" est conclamatum;
portaeque raptim clausae,
et armati in muris,
vigiliaeque et stationes dispositae.
Ac nocte insequenti vigilatum est.

Postero die quingenti equites,
speculatum ad mare turbandosque egredientes ex navibus missi,
in stationes Romanorum inciderunt.

Iam enim Scipio, classe Uticam missa,
ipse haud ita multum progressus a mari,
tumulos proximos ceperat;
equites et in stationibus locis idoneis posuerat,
et per agros miserat praedatum.

FEBBRAIO 11

Cartagine chiede la PACE !

Sulla caduta di Cartagine e sulla firma delle condizioni di pace, preferisco risparmiare le parole, consigliandovi tuttavia di cercare il seguito nella misura in cui non sia stata soddisfatta la vostra stessa curiosità. Io andrò avanti per saltus, non essendo questa mia raccolta una documentazione sistematica, bensí una semplice Antologia.

Riprendiamo il resoconto titoliviano dal cap. XVI.

Scipio, C.Laelio cum Syphace aliisque captivis Romam misso,
cum quibus et Masinissae legati profecti sunt,
ipse ad Tuneta rursum castra refert,
et quae munimenta inchoaverat permunit.

Carthaginienses, non brevi solum sed prope vano gaudio,
ab satis prospera in praesens oppugnatione classis perfusi,
post famam capti Syphacis, in quo
plus prope quam in Hasdrubale atque exercitu suo spei posuerant,
perculsi, iam nullo auctore belli ultra audito,
oratores ad pacem petendam mittunt triginta seniorum principes.

Id erat sanctius apud illos consilium
maximaque apud ipsum senatum regendum vis.

TITO LIVIO, A.U.c. Lib.XXX, cap.XVI. anno 203.

Qui ubi in castra Romana et praetorium pervenerunt,
more adulantium
(accepto, credo, ritu ex ea regione ex qua oriundi erant)
procubuerunt.

Conveniens oratio tam humili adulationi fuit,
non culpam purgantium,
sed transferentium initium culpae in Hannibalem,
et in potentiae eius fautores.

Veniam civitati petebant,
civium temeritate bis iam ante eversae,
incolumi futurae iterum hostium beneficio.

"Imperium ex victis hostibus Populum Romanum,
non perniciem petere:
paratis obedienter servire, quae vellet imperaret".

Scipio: "Et venisse ea spe in Africam se ait
et spem suam prospero belli eventu auctam;
victoriam se, non pacem, domum reportaturum esse;
tamen, cum victoriam prope in manibus habeat,
PACEM non abnuere; ut omnes gentes sciant Populum Romanum
ET SUSCIPERE IUSTE BELLA, ET FINIRE.

Leges pacis se has dicere:
captivos et perfugas et fugitivos restituant:
exercitus ex Italia et Gallia deducant:
Hispania abstineant:
insulis omnibus, quae inter Italiam et Africam sunt, decedant:
naves longas, praeter viginti, omnes tradant:
tritici quingenta, hordei trecenta millia modium".

Pecuniae summam quantam imperaverit parum convenit:
alibi quinque millia talentum,
alibi quinque millia pondo argenti,
alibi duplex stipendium militibus imperatum invenio.

"His condicionibus -inquit- placeatne pax,
triduum ad consultandum dabitur.

Si placuerit, mecum inducias facite,
Romam ad Senatum mittite Legatos."

Ita dimissi Carthaginienses,
nullas recusandas condiciones pacis quum censuissent
(quippe qui moram temporis quaererent
dum Hannibal in Africam traiceret) legatos
alios ad Scipionem, ut inducias facerent,
alios Romam ad pacem petendam mittunt,
ducentes paucos in speciem captivos perfugasque et fugitivos,
quo impetrabilior pax esset.

FEBBRAIO 12

Non tergiversiamo più ! = L'ULTIMATUM !

Il calendario volta inesorabilmente pagina, e ci ritroviamo ora nella cronaca dell'anno 202. Il crollo di Cartagine è già segnato, e il nostro resoconto, intravista la fine, può ormai saltellare tra gli omissis.

Iam Adrumetum venerat Hannibal;
unde, ad reficiendum ex agitatione maritima militem
paucis diebus sumptis, excitus pavidis nuntiis,
omnia circa Carthaginem obtineri armis afferentium,
magnis itineribus ZAMAM contendit.

Zama quinque dierum iter a Carthagine abest...

Farete bene a cercare (nell originale latino o in qualche Storia di Roma) quanto vi sembri mancare al nostro reportage: perfino una "pagina degli orrori" (pennellate cupe) come in questo scorcio di battaglia.

Ceterum tanta strages hominum armorumque
locum in quo steterant paullo ante auxiliares compleverat,
ut prope difficilior transitus esset quam per confertos hostes fuerat.

Itaque qui primi erant, hastati,
per cumulos corporum armorumque tabem sanguinis,
qua quisque poterat sequentes hostem, et signa et ordines confuderunt:
principum quoque signa fluctuari coeperant,
vagam ante se cernendo aciem.

Quod Scipio ubi vidit, receptui propere canere hastatis iussit,
et sauciis in postremam aciem subductis,
principes triariosque in cornua inducit,
quo tutior firmiorque media hastatorum acies esset...

Chiudo la descrizione della battaglia con le ultime parole del cap.XXXV.

Hoc edito velut ultimo virtutis opere
Hannibal, cum Adrumetum refugisset, accitusque inde Carthaginem
sexto ac trigesimo post anno quam puer inde profectus erat, rediisset,
fassus in curia est "non proelio modo se, sed bello victum,
nec spem salutis alibi quam IN PACE IMPETRANDA esse."

Altro non ci resta, per riempire l'odierna pagina, se non il racconto degli insopprimibili negoziati, interessanti, se non altro, per le differenze che intercorrono tra quei tempi e i nostri.

Postero die, revocatis legatis
et cum multa castigatione perfidiae monitis,
ut, tot cladibus edocti, tandem DEOS ET IUSIURANDUM ESSE CREDERENT,
condiciones pacis dictae:

TITO LIVIO, A.U.c. lib.XXX, cap.XXIX

"Ut liberi legibus suis viverent;
quas urbes quosque agros quibusque finibus
ante bellum tenuissent, tenerent.

Populandique finem eo die Romanus faceret.
Perfugas fugitivosque et captivos omnes redderent Romanis;
et naves rostratas, praeter decem triremes, traderent,
elephantosque quos haberent domitos; neque domarent alios.

Bellum neve in Africa neve extra Africam
iniussu Populi Romani gererent.
Masinissae res redderent foedusque cum eo facerent.

Frumentum stipendiumque auxiliis,
donec ab Roma legati rediissent, praestarent.

Decem millia talentum argenti,
descripta pensionibus aequis in annos quinquaginta, solverent.

Obsides CENTUM arbitratu Scipionis darent
(ne minores quatuordecim annis neu triginta maiores.)

Inducias ita se daturum, si per priores inducias
naves onerariae captae quaeque fuissent in navibus,
restituerentur. Aliter nec inducias nec spem pacis ullam esse".

Has condiciones legati,
cum domum referre iussi in concione ederent,
et Gisgo ad dissuadendam pacem processisset
audireturque a multitudine, inquieta eadem et imbelli,
indignatus Hannibal dici ea in tali tempore audirique,
arreptum Gisgonem manu sua ex superiore loco detraxit.

Quae insueta liberae civitati species quum fremitum populi movisset,
perturbatus militaris vir, urbana libertate:
"Novem -inquit- annorum a vobis profectus,
post sextum et trigesimum annum redii. Militares artes,
quas me a puero fortuna nunc privata nunc publica docuit,
probe videor scire.
Urbis ac Fori iura, leges, mores, vos me oportet doceatis."

Excusata imprudentia, de pace multis verbis disseruit,
quam nec iniqua et necessaria esset.

Id omnium maxime difficile erat
quod ex navibus per inducias captis
nihil praeter ipsas comparebat naves;
neque inquisitio erat facilis, adversantibus paci qui arguerentur.
Placuit naves reddi et homines utique inquiri.
Cetera quae abessent, aestimanda Scipioni permitti,
atque ita pecunia luere Carthaginienses.

Sunt qui Hannibalem ex acie ad mare pervenisse,
inde praeparata nave, ad regem Antiochum extemplo profectum tradant;
postulantique ante omnia Scipioni ut Hannibal sibi traderetur,
responsum esse "Hannibalem in Africa non esse".

FEBBRAIO 13

SCIPIONE E ANNIBALE
si sono mai incontrati ?

Per ben due volte, se vogliamo credere a Tito Livio. Tuttavia, è lui stesso il primo a sollevare dubbi sulla credibilità delle fonti, Valerio Anziate e Claudius. Senonché, consapevole del colore che aggiungono alla storia questi incontri, prende la sua pancromatica tavolozza, e ci regala due gustose pagine. LA PRIMA potremmo sunteggiarla subito, a modo di introduzione: appartiene proprio a questo incontro di Naraggara (anno 202) quando cioè era interesse di ambedue le parti giungere ad una non troppo umiliante accettazione della pace.

IL SECONDO incontro, forse leggendario e anche umoristico, corrisponde a dieci/undici anni dopo, quando, coinvolto Scipione in una Legazione in Asia Minore (con Sulpicius, che però è costretto a parcheggiare a Pergamo, perché ammalato), il sottocapo della medesima, Villius, fiutando che Annibale "potrebbe essere ad Efeso", vuol tentare con lo Scipione l'eventualità di saggiare se qualcosa di buono si possa ancora sperare dallo invecchiato cartaginese.

Ecco brevemente le circostanze del primo incontro: a Naraggara, sotto lo sguardo degli opposti schieramenti, si gioca al brivido psicologico, a un 'tu per tu' per sfogarsi con qualche vantaggio:

Paullisper alter alterius conspectu,
admiratione mutua prope attoniti conticuere. Tum Hannibal prior...

Nessuno vi impedisce di cercare questo appassionato e farraginoso discorso, di poco felice elaborazione retorica (XXX, cap.XXX).

Più breve e incisiva la risposta di Scipione, protesa ad un chiaro rifiuto di quanto in sua difesa ha gridato il Cartaginese; puntuale e rapida invece la terminologia di quello che oggi denominiamo ultimatum.

"...Sin illa quoque gravia videntur,
bellum parate quoniam pacem pati non potuistis".

Serena è anche a sua volta la conclusione finale di Tito Livio:

Ita, infecta pace, ex colloquio ad suos cum se recepissent,
frustra verba iactata renunciant:
ARMIS DECERNENDUM ESSE
habendamque eam fortunam quam dii dedissent.
(cap.XXXI, corrispondente all'anno 202, che è quello di Zama.)

Il secondo incontro, databile all'anno 192, è il ghiotto boccone di oggi. Ciò che non entrerà nella pagina lo potrete ritrovare in

TITO LIVIO, A.U.c. lib.XXXV, cap.XIII-XIV

Eo tempore legati Romani, P.Sulpicius et P.Villius,
qui ad Antiochum (sicut ante dictum est) missi erant,
iussi primum Eumenem adire, Elaeam venere;
inde Pergamum (ibi regia Eumenis fuit) escenderunt...

Sulpicius aeger Pergami substitit.

Villius, quum Pisidiae bello occupatum esse Regem audisset,
Ephesum profectus, dum paucos ibi moratur dies,
dedit operam ut cum Hannibale, qui tum ibi forte erat,
saepe congrederetur;
ut animum eius et tentaret, si qua posset,
et metum demeret periculi ei quidquam a Romanis esse.

His colloquiis aliud quidem actum nihil est:
secutum tamen sua sponte est,
velut consilium petitum esset,
ut vilior ob ea regi Hannibal et suspectior ad omnia fieret.

Claudius, secutus Graecos Acilianos libros,
P.Africanum in ea fuisse legatione tradit,
eumque Ephesi collocutum cum Hannibale.

Et sermonem etiam unum refert,
quo quaerenti Africano:
"Quem fuisse maximum imperatorem Hannibal crederet"
respondisse:
"ALEXANDRUM, Macedonum Regem;
quod parva manu innumerabiles exercitus fudisset,
quodque oras quas visere supra spem humanam esset, peragrasset".

Quaerenti deinde "quem secundum poneret?"
"PYRRHUM, dixisse: castra metari primum docuisse:
ad hoc neminem elegantius loca cepisse,
praesidia disposuisse,
artem etiam conciliandi sibi homines eam habuisse,
ut Italicae gentes regis externi quam Populi Romani
tamdiu principis in ea terra imperium esse mallent".

Exsequenti quem tertium duceret?
"Haud dubie: SEMETIPSUM" dixisse.

Tum risum obortum Scipioni
et subiecisse: "Quidnam tu diceres, si me vicisses ?"

"Tum, ME vero -inquit- et ante Alexandrum et ante Pyrrhum
et ante omnes alios imperatores esse !"

Et perplexum, Punico astu, responsum,
et improvisum assentationis genus Scipionem movisse,
quod e grege se imperatorum velut inaestimabilem secrevisset.

FEBBRAIO 14

CITAZIONE = diem dicere
anche a Publio Cornelio Scipione!

Ricordate quanto premesso nella prima pagina su Scipione. Questo "fattaccio" di tantissimi anni fa, che porterà il nostro Scipione al dispettoso gesto di ritirarsi a morire a Literno, ci ricorderà che accadevano anche nel passato fatti che qualcuno crederebbe esclusivi del nostro tempo; e basti un veloce accenno al fumus persecutionis. Compare anche in forte rilievo il senso religioso della ROMA SPARITA: tutta Roma, accolto l'invito di Scipione di salire a pregare in Campidoglio dinanzi alla TRIADE CAPITOLINA, prolungherà con lui la veglia di preghiera pellegrinando, uno dopo l'altro, per i maggiori templi dell'Urbe: Scipio omnia templa Deûm cum Populo Romano circumiit.

Vediamo, per procedere ordinatamente, la "citazione", nella schietta terminologia dei vecchi tempi:

PUBLIO SCIPIONI AFRICANO (ut Valerius Antias auctor est)
duo Quinti Petilii diem dixerunt:
filium captum sine pretio redditum !

Meno lineare invece lo sfogo di Scipione, che vi aiuterò a tradurre: "E` ora di finirla coi pettegolezzi!" (litibus et iurgiis supersedendum est!) In parole semplici: la plebe romana (con grande senso morale, del resto) lo mette a diretto confronto con la prima versione del motto giuridico che oggi spicca in ogni tribunale: LA LEGGE E` UGUALE PER TUTTI. Ve lo riporto anch'io nella sua vetusta formolazione quasi epigrafica:

NEMO UNUS CIVIS TANTUM EMINERE DEBET
UT LEGIBUS INTERROGARI NON POSSIT.

Dies dicendae causae venit.

Nec alius antea quisquam, nec ille ipse Scipio, consul censorve,
maiore omnis generis hominum frequentia
quam REUS illo die in Forum est deductus.

Iussus dicere causam,
sine ulla criminum mentione,
orationem adeo magnificam de rebus ab se gestis est exorsus,
ut satis constaret neminem unquam
neque melius neque verius laudatum esse.

Dicebantur enim ab eodem animo ingenioque, a quo gesta erant!

Et aurium fastidium aberat,
quia pro periculo, non in gloriam, referebantur.

Prosegue in pagina, ma non senza un piccolo aiuto:
diem prodicere= Aggiornare la seduta al giorno dopo.

TITO LIVIO, Ab Urbe condita, lib.38, cap.50 (anno 187 a.C.)

Orationibus in noctem perductis, prodicta dies est.
ubi ea venit, tribuni in Rostris prima luce consederunt.

Citatus reus magno agmine amicorum clientiumque
per mediam contionem ad Rostra subiit, silentioque facto:
"Hoc -inquit- die, tribuni plebis, vosque Quirites,
cum Hannibale et Carthaginiensibus signis collatis,
in Africa BENE AC FELICITER pugnavi.

Itaque, cum hodie litibus et iurgiis supersederi aequum sit,
ego hinc extemplo, in Capitolium
ad IOVEM OPTIMUM MAXIMUM, IUNONEMQUE ET MINERVAM ceterosque deos
qui Capitolio atque arci praesident salutandos ibo;
iisque gratias agam quod mihi,
et hoc ipso die et saepe alias,
egregie rei publicae gerendae mentem facultatemque dederunt.

Vestrum quoque, quibus commodum est, ite mecum, Quirites,
et orate deos ut mei similes principes habeatis.

Ita si ab annis septemdecim ad senectutem
semper vos aetatem meam honoribus vestris anteistis,
ego vestros honores rebus gerendis praecessi."

Ab Rostris in Capitolium ascendit,
simulque se universa concio avertit et secuta Scipionem est;
adeo ut postremo
scribae viatoresque tribunos relinquerent,
nec cum iis, praeter servilem comitatum et praeconem
(qui reum ex Rostris citabat), quisquam esset.

Scipio non in Capitolio modo,
sed per totam Urbem
omnia templa deûm cum Populo Romano circumiit.

Celebratior is prope dies favore hominum
et aestimatione verae magnitudinis eius fuit,
quam quo, triumphans de Syphace Rege et de Carthaginiensibus,
Urbem est invectus.

Hic speciosus ultimus dies Publio Scipioni illuxit: post quem,
quum invidiam et certamina cum tribunis prospiceret,
die longiore prodicta, in Literninum concessit;
certo consilio, ne ad causam dicendam adesset.

(Contingit Villa Literno -ubi Scipio obiit anno 183-
sic dictum LACUM PATRIAM,
cui id nomen impositum dicitur ex ficta Africani querela:
Ingrata Patria, ne ossa quidem mea habebis).

FEBBRAIO 15

Dovreste visitare LITERNUM
L'arredamento del bagno di SCIPIONE !

Lo ha visitato, e con quale spirito moralistico, Seneca. Il suo resoconto non vi risulterà affatto pesante. Scrive meglio di tutti noi, e ci manda questa "meditazione" in una lunga cartolina. (Valida per una settimana a scuola!) In ipsa Scipionis Africani villa iacens haec tibi scribo, adoratis Manibus eius et ara, quam sepulchrum esse tanti viri suspicor.

Vidi villam exstructam lapide quadrato: murum circumdatum silvae:
turres quoque in propugnaculum villae utrimque subreptas,
cisternam aedificiis ac viridibus subditam,
quae sufficere in usum vel exercitus posset;
balneum angustum, tenebricosum, ex consuetudine antiqua:
non videbatur maioribus nostris caldum, nisi obscurum.

Magna ergo me voluptas subiit
contemplantem mores Scipionis ac nostros.

In hoc angulo ille "Carthaginis horror"
cui Roma debet quod tantum semel capta est,
abluebat corpus laboribus rusticis fessum.

Exercebat enim opere se
terramque, ut mos fuit priscis, ipse subigebat.
Sub hoc ille tecto tam sordido stetit,
hoc illum pavimentum tam vile sustinuit !

At nunc quis est qui sic lavari sustineat?
Pauper sibi videtur ac sordidus
nisi parietes magnis et pretiosis orbibus refulserunt,
nisi alexandrina marmora numidicis crustis distincta sunt,
nisi illis undique
operosa et in picturae modum variata circumlitio praetexitur,
nisi vitro absconditur camera, nisi thapsius lapis,
quondam rarum in aliquo spectaculum templo,
piscinae nostrae circumdedit,
in quas multa sudatione corpora exsaniata demittimus,
nisi aquam argentea epitonia fuderunt.
Et adhuc plebeias fistulas loquor !

Quid cum ad balneas libertinorum pervenero ?
Quantum statuarum, quantum columnarum est nihil sustinentium,
sed in ornamentum positarum, impensae causa.
Quantum aquarum per gradus cum fragore labentium!
Eo deliciarum pervenimus ut nisi gemmas calcare nolimus!

In hoc balneo Scipionis
minimae sunt, rimae magis quam fenestrae, muro lapideo exsectae
ut sine iniuria munimenti lumen admitterent.

SENECA, Ad Lucilium, ep.86

At nunc blattaria vocant balnea,
si qua non ita aptata sunt
ut totius diei solem fenestris amplissimis recipiant,
nisi et lavantur simul et colorantur,
nisi ex solio agros ac maria prospiciunt.

Itaque quae concursum et admirationem habuerant cum dedicarentur,
ea in antiquorum numerum reiciuntur,
cum aliquid novi luxuria commenta est, quo ipsa se obrueret.

At olim et pauca erant balnea nec ullo cultu exornata:
cur enim exornaretur res quadrantaria
et in usum, non in oblectamentum reperta?

Non suffundebatur aqua,
nec recens semper velut ex calido fonte currebat,
nec referre credebant in quam perlucida sordes deponerent.

Sed, di boni, quam iuvat illa balinea intrare,
obscura et gregali tectorio induta,
quae scires Catonem tibi aedilem aut Fabium Maximum
aut ex Corneliis aliquem manu sua temperasse.

Nam hoc quoque nobilissimi aediles fungebantur officio,
intrandi ea loca quae populum receptabant,
exigendique munditias et utilem ac salubrem temperaturam,
non hanc quae nuper inventa est, similis incendio !
adeo quidem ut convictum in aliquo scelere servum,
vivum lavari oporteat.
Nihil mihi videtur iam interesse ardeat balineum an caleat.

Quantae nunc aliqui rusticitatis damnant Scipionem
quod non in calidarium suum latis specularibus diem admiserat,
quod non in multa luce decoquebatur
et exspectabat ut in balneo concoqueret.

O hominem calamitosum, nesciit vivere!

Non saccata aqua lavabatur, sed saepe turbida,
et cum plueret vehementius, paene lutulenta.

Nec multum eius intererat an sic lavaretur,
veniebat enim ut sudorem illic ablueret, non ut unguentum.

Quas nunc quorumdam voces futuras credis?
"Non invideo Scipioni: vere enim in exilio vixit qui sic lavabatur".
Immo, si scias, non cotidie lavabatur;
nam, ut aiunt qui priscos mores urbis tradiderunt,
brachia et crura cotidie abluebant,
quae scilicet sordes opere collegerant,
ceterum toti nundinis lavabantur.

Hoc loco dicet aliquis: "liquet mihi immundissimos fuisse".
Quid putas illos oluisse? Militiam, laborem, virum !
Postquam munda balnea inventa sunt, spurciores sunt.

FEBBRAIO 16

Una teoria della SOLIDARIETA`
Ovverosia: VIVA SOLIDARNOSC !

Come al solito, le "digressioni" filosofiche di Cicerone acquistano maggiore rilievo quando vengono presentate fuori contesto. Questa poi è alquanto eccezionale. L'abbiamo trovata addiritura in un trattato che è a noi giunto con il sospetto (per me inaccettato al 100%) che quella famosa CONSOLATIO scritta "per sé solo" ad Astura, sia "incerti auctoris".

Forse possiamo accettare che non tutto fili così dritto e lineare come fila sempre chiaro e limpido il discorrere di Cicerone. Ma proprio questo era da lui stesso scontato, poichè sentiva l'animo sconvolto dal dolore e non voleva affatto (questa volta) scrivere per gli altri.

Tuttavia, questa "divagazione" sulla solidarietà non è per niente al disotto del suo stile. Incominciamola fin dall'introduzione alla pagina odierna.

Quid enim, an ignorare quisquam potest,
QUANTA INTER HOMINES COGNATIO SIT, QUANTA SIMILITUDO ?
Etenim, nisi hoc verum fateamur, causae nihil esset
cur HOMO HOMINEM
consilio, re, gratia iuvaret,
ab hostium impetu ac laesione defenderet.

Quod contra videmus accidere:
ut qui ab iis actionibus avertat animum,
non modo in vulgus improbetur,
sed etiam inhumanitatis ac feritatis accusetur.

Certe enim,
non e marmore sculpti aut e robore dolati sumus:
est in nobis quiddam,
quod pietate misericordiaque moveatur...

Siamo già nel vivo della ricerca! Essa ci dimostrerà che la nostra moderna solidarità, in realtà era filosoficamente ben definita da secoli! Da applicare, senza inutili meandri, anche agli "extracomunitari".

Saranno parecchie le citazioni di questa CONSOLATIO. Altrove vi potrò dare perfino la fonte dei sospetti: vengono nientemeno da Justus Lipsius ! Per il quale il sospetto "falsario" è proprio il bolognese Sigonius. Possibile una frode di questa stazza? Io non saprei sbilanciarmi nè pro nè contro. Mi accontento di riempire questo spazio annunziandovi, per un eventuale Ciclo B di questo mio BREVITER, una risposta polemica dello stesso Sigonius, che non potrà mai dissipare i sospetti; poichè se è lui il falsario, avrà anche l'obbligo e le arguzie per non lasciarsi intrappolare.

CICERONIS, Incerti auctoris (?) CONSOLATIO, (173-176).

Est in nobis quiddam,
quod pietate misericordiaque moveatur,
nec extingui sinat illam, QUA DIIS PROXIMI SUMUS,
iuvandi ac benefaciendi voluntatem.

Itaque insitum homini atque innatum videtur
UT QUOTIES ALIUM HOMINEM, QUAMVIS ALIENUM,
PREMI CALAMITATE ATQUE AERUMNA VIDEAT,
crucietur animo,
nec, si facultas suppetat,
dimittendam putet illius sublevandi occasionem.

Quam enim ipse, si eo loco esset, benignitatem
sibi impartiri optaret,
ea, ut in alium utatur,
NATURA
tacita quadam voce monere ac praecipere videtur.

Quae igitur sibi evenire posse dubitet,
ea si contingat, cur angi ac perturbari velit ?
aut cur non potius humana illa esse
et omnibus hominibus proclivia fateatur ?
Quanto rectius ille, qui hominem se agnoscit
nihilque humani a se alienum putat ?

Itaque, cum hanc ex animis nostris opinionem,
mala omnia non esse humana,
veluti immitem quamdam et immanem belluam, extraxerimus,
profecto minus misere minusque sollicite vivemus.

Relinquetur enim illa cogitatio,
quaecumque accidant fortiter ferenda esse,
nihilque posse homini evenire,
quo funditus prosternatur:
idque ita erit, si nobismetipsis non assentabimur,
sed veritatem,
qua nihil praeclarius, praestabilius, uberius esse potest,
toto pectore amplectemur.

Haec enim illa est, quam assecuti,
MELIORES MULTO EFFICIMUR
et ad perferenda incommoda praeclaraque peragenda alacriores;
cum nihil nisi quod rectum et aequum est
laudabile arbitramur,
nihilque aliud nisi egregia illa,
ex quibus vera gloria nascitur, expetimus.

Ac mihi videor nimis etiam nunc anguste atque exiliter agere.
Qui enim latior obiici campus queat,
in quo fidentius atque alacrius exsultare possit oratio ?

FEBBRAIO 17

Cosa sapevate...
del "Carroccio" ?

A dire la verità, io ho dovuto consultare l'Enciclopedia Treccani, e ho trovato una descrizione che combaccia con quanto mi era venuto incontro nella pagina latina di oggi.

Di origine forse saracena, forse più antica, il carroccio, all'epoca dei COMUNI, era un grande carro a quattro ruote, che, durante i combattimenti serviva da punto di riferimento e di raccolta. Ricoperto da un grande panno dai colori della città, era facilmente individuabile sul campo di battaglia. Anche i buoi erano ricoperti di una gualdrappa di uguali colori. In esso non potevano mancare la Croce, gli stendardi, le insegne della città...e una campana, che il nostro testimone sembra non abbia mai udito. Di là i trombettieri davano i segni della marcia e delle fermate...

Perdere il carroccio era una cocente sconfitta. Potrette perciò ben capire quanto poco piacerà a quelli della "Padania" non ancora rinata, leggere la notizia che ora mi viene incontro: che intorno al 1234 un Carroccio, strappato ai Comuni lombardi, venne esposto in Campidoglio! In tempo di pace il carroccio veniva gelosamente custodito, spesso nella chiesa maggiore.

Molto diffuso nell'Italia Settentrionale, ma anche in Toscana; e non sconosciuto fuori d'Italia. Aveva anche un suo nome o nomignolo. Andò in disuso nel s.XIV. Secondo la Treccani, sembra sia stata Pavia una delle ultime città a smetterne l'uso; se ne conserva una testimonianza del 1330. Questa invece, di Bologna, che oggi vogliamo ospitare, è più antica: risale al 1170, e ci permetterà di vedere il carroccio tra Bolognesi e Faentini. E... guarda chi ci troviamo: tra i consoli, proprio un Garisendus e un Asinellus ! E aggiungo, per chi eventualmente non abbia mai tremato sotto la paurosa minaccia della GARISENDA o della TORRE DEGLI ASINELLI, che sono a Bologna le piú svettanti torri della città, detta, per l'appunto, "turrita"; le abbiamo ritrovato expliciter nella pagina del 20 gennaio.

Insequenti anno Bononienses,
accepto incommodo gravius irritati, bellum,
cum captivorum recipiendorum
tum pristini decoris recuperandi causa,
maiore conatu redintegrant.

Et cum cetera accuratius quam ante apparant,
tum CARROCIUM educendum decernunt.

SIGONII Caroli, Historia de rebus Bononiensibus, lib.III, p.66

Is fuit currus ingens, rotis grandioribus
atque axibus firmioribus suffultus,
purpurea pariter undique veste constratus;
in quo contabulatio, quadratae turris instar, locabatur.

In medio, eximia proceritate malus excitatus erat,
multis a fastigio rudentibus ipsi contabulationi
ad nautici mali similitudinem alligatus.
In summo Crux aurea. Infra crucem, antemna magna suspensa,
unde vexillum civitatis insigne pendebat.

Hunc currum
excellentis formae boves purpurea veste instrati trahebant.

Cura eius clarissimo et genere et virtute viro committebatur
qui, ut venerabilior esset,
insigni lorica, ense et aureo baltheo,
et publico stipendio donabatur.

Neque vero sacerdos aberat, cum divinae rei causa,
tum ut esset qui letifero vulnere laborantibus
sacra, si opus esset, ritu christiano subministraret.

Ad hunc quasi ad sacram aram, acie pulsi refugiebant,
atque inde ferociores in hostes recurrebant
atque id totius exercitus caput esse ducebant.
Erat autem institutum, ne carrocium,
nisi decreto Consilii Generalis atque Credentiae educeretur.

Atque ut ad eius custodiam amplius mille quingenti legerentur,
qui in exercitu ab eo non recederent,
ac lorica et ocreis ferreis muniti,
insignes insuper halabardas gestarent,
extra eorum numerum, quibus equi militiae causa essent imperati.

Ad ceteras autem conscriptas copias,
etiam cohortem validam Lombardorum adiunxerunt,
conflatam ex iis qui superioribus annis
propter magnas continentium bellorum calamitates
Bononiam commigrarant.

Qui cum benigne in urbem accepti,
ac multis officiis culti essent,
officii contra et ipsi esse sui duxerunt
ut operam suam Bononiensibus offerrent
et se carrocio custodes profiterentur.

Hoc ergo cum apparatu consules Petri Garisendus,
et Asinellus et Rolandinus Ramponus, urbe egressi,
ad pontem Senii, qui nunc Divi Proculi dicitur,
Faventinorum, ut ante, exercitum invenerunt.
Ibi, ardentibus utrimque animis, pugna nulla mora est facta.

FEBBRAIO 18

Quando la TANGENTOPOLI
si contabilizzava in SEXTERTIIS

Sarò costretto questa volta ad usare un linguaggio telegrafico e un'impaginazione fuori programma. Altrimenti il racconto di oggi ci ruberebbe una settimana. Del resto anche Cicerone, che ne sarà l'autore, si trovò in imbarazzo ad imbastire quel processo a VERRES (anno 70 a.C.), che poi rimase soltanto come letteratura scritta. Del suo smaltato latino stralcierò soltanto le frasi chiavi: lascio agli specialisti (anche ai magistrati di Mani Pulite) altre ricercatezze.

Siamo dunque al fattaccio VERRE, un intero romanzo, in cinque puntate! (quella sulla "Praetura Urbana" è delle più brevi). Vi si trova l'intero armamentario della frode, perfino la moderna "tangentopoli"; qui però ci basterà un episodietto: non lo dimenticherete. In avvenire se ne parlerà perfino nelle Guide del Foro Romano ! State a vedere.

Mi speravo di dover trovare in questo famigerato processo qualche "appalto sospetto". Ho trovato di più: e non soltanto configurato con puntuale dovizia di particolari; pensavo di aver a che fare con Centuripe o Cefalù; è invece inseparabile dall'odierno panorama archeologico di questa Roma, che tutti ci affrettiamo a rivisitare periodicamente! Il fattaccio di Verres è da ubicare proprio al centro del Foro, dove ad perpetuam rei memoriam, sono ancora svettanti quelle TRE colonne del Tempio dei Dióscuri, che voi e io, e i giapponesi, abbiamo tante volte cercato di far entrare nei fotogrammi di una indimenticabile "foto con amici" al Foro Romano.

Che sto divagando ? Sì, ma non fuori del seminato. Vi voglio piazzare, oltre i complessi meandri della storia, dinanzi a quelle TRE COLONNE. A dire il vero - e qui mi dovrò fidare dalle Guide - quel TEMPIO DEI CASTORI (di Cástore e Pollúce, dall'anno 484 a.C.) era già stato rifatto più volte al tempo di questo discorso di Cicerone. Il quale ci informa inoltre che in questo tempio saepenumero senatus convocatur. Le tre colonne oggi sopravvissute risalgono a restauri di Tiberio o di Adriano; erano però QUATTRO al tempo di Verre, e piazzate a distanze più ravvicinate, come risulta dal basamento del prónao. Erano però un tantino trasandate: di più, ed è da questo punto donde si fiutano i soldi; la mancanza di perpendicolarità era troppo vistosa... Ecco donde prende il via l'appalto che serve a Verres! Prima domanda: chi è il sovrintendente? a chi cioè tocca occuparsi de sartis tectis, del regolare intervento di sorveglianza, manutenzione e restauro dei monumenti pubblici ?

Vi risparmio nomi e cognomi; se vi interessano, potrete sempre trovarli in Cicerone. Un particolare però è d'importanza: alla morte del sovrintendente, la responsabilità è in mano ad un minorenne e al suo tutore Rabonius; niente cambiano per noi queste circostanze, ma intorno ad esse si risveglia la ingordigia di quel Pretore avvoltoio qui saepe dictitarat pupillos et pupillas certissimam esse praedam Praetoribus. Ecco ora a voi il primo filmato: dinanzi alle famigerate colonne, il Pretore VERRES !

Venit ipse in Aedem Cástoris: considerat templum:
videt undique tectum pulcherrime laqueatum;
praeterea cetera nova atque integra.

Versat se: quaerit quid agat ! Dicit ei quidam
(ex illis "canibus" quos iste dixerat "esse circa se multos"):
"Tu, Verres, hic quod moliare, nihil habes:
nisi forte vis AD PERPENDICULUM columnas exigere!"

Homo omnium rerum imperitus, quaerit quid sit "ad perpendiculum".
Dicunt ei
fere nullam esse columnam quae ad perpendiculum esse possit.
"Nam mehercule -inquit- sic agamus !
COLUMNAE AD PERPENDICULUM EXIGANTUR!"

Rabonius qui legem nosset, qua in lege
numerus tantum columnarum traditur,
perpendiculi mentio fit nulla,
et qui non putaret sibi expedire ita accipere,
ne eodem modo tradendum esset, negat id sibi deberi:
negat oportere exigi.
Iste Rabonium quiescere iubet
et simul ei nonnullam spem societatis ostendit.

Hominem modestum et minime pertinacem facile coercet;
columnas ITA SE EXACTURUM ESSE CONFIRMAT...

E`già balenata nelle mente di Verre tutta la traiettoria della "tangente"; nè sarà un problema raggirare quel minorenne, fino all'appalto dell'inderogabile revisione delle quattro colonne!

A questo punto, il giallo si colora di sexy! Entra nel campo visivo un nuovo personaggio torbido e trasversale, che dà nuovo colore alla fantasia retorica di Cicerone. Caso non raro, anche oggi, nel mondo degli affari: compare una "squillo di lusso", di nome Chelidone (vezzeggiativo almeno più poetico di quello delle nostrane "ciccioline"; si direbbe che Cicerone abbia consultato la scheda presso la Squadra del Buon Costume !)

(Chelidon meretrix) isto Praetore
non modo in iure civili privatorumque omnium controversiis
populo romano praefuit,
verum etiam in his sartis tectis dominata est !

Due pennellate meritano a questo punto una segnalazione: la prima, di andamento boccaccesco, è la sorniona frase di Cicerone a proposito del viavai di tanta "gente di Curia" nell'appartamento di quella insignificante ma intraprendente Pompadour:

Domus erat plena: nova iura, nova decreta, nova iudicia petebantur:
"mihi det possessionem", "nihil mihi adimat",
"in me iudicium ne det", "mihi bona addicat".
Alii nummos numerabant, alii tabulas obsignabant...
Domus erat non meretricio conventu sed praetoria turba referta.

Cioè quella casa non sembrava proprio un bordello, bensì un tumultuoso raduno di Assesori Comunali in libera uscita.

La seconda felice pennellata è in onore del pudico L.Domitius. Costui trova sconveniente perfino pronunciare quel nome infamante e solo di sfuggita riesce a sillabarlo, alla fine della sua deposizione;

De Chelidone reticuit quoad potuit:
alio responsionem suam derivavit;
tantus in adolescente clarissimo ac principe iuventutis pudor fuit,
ut aliquandiu, cum a me premeretur,
omnia potius responderet quam Chelidonem nominaret.

Primo necessarios istius ad eum allegatos esse dicebat;
deinde aliquando coactus, Chelidonem nominavit.
Non te pudet, Verres, eius mulieris arbitratu gessisse Praeturam
quam L.Domitius ab se nominari vix sibi honestum arbitrabatur?

Il resoconto si perde poi negli appelli ai testimoni, che noi non possiamo ascoltare. Rendono palese tuttavia l'intero meccanismo della frode: il lavoro, programmabile al costo di 80.000 sesterzi (anche 40.000 tra amici), viene invece appaltato a 560.000 (esattamente x 7 !) Oltre ai 100.000 della "bustarella" per Cornificio, che è il segretario amministrativo di Verres !

Addicitur id opus H-S DLX millibus, cum tutores H-S LXXX millibus
id opus ad illius hominis iniquissimi arbitrium
se affecturos esse clamarent.

Etenim quid erat operis? Id quod vos vidistis;
omnes illae columnae quas dealbatas videtis,
machina apposita, nulla impensa,
deiectae eisdemque lapidibus repositae sunt !

Hoc tu, sextertiorum 560 millibus locavisti.
Atqui in illis columnis
dico esse quae a tuo redemptore commotae non sint:
dico esse ex qua tantum tectorium vetus delitum sit et novum inductum.

In parole povere, QUELLE QUATTRO COLONNE, senza altra tecnologia che non sia stato un qualche mastodontico argano (acquistato alla Fiera di Mediolanum?) dovevano soltanto essere ripulite in situ dal vecchio stucco, e intonacate ex novo con più precisa misura della perpendicolarità. Tutto lì. C'è perfino l'accenno che non tutte le colonne dovessero essere abbassate. E Cicerone ardirà ancora affermare: Vi posso provare che, al prezzo del mercato di oggi, qualche privato riesce perfino a piazzare nel suo impluvium quattro colonne di questa grandezza, malgrado il caos del traffico e le strettissime viuzze della Roma sparita, al costo di 40.000 sesterzi!

Quodsi tanta pecunia columnas dealbari putassem,
certe numquam aedilitatem petivissem...

Lapis aliquis caedendus et apportandus fuit machina sua,
nam illo non saxum, non materies advecta est.
Tantum operis in ista locatione fuit
quantum paucae operae fabrorum mercedis tulerunt
et manus pretium machinae.

Utrum existimatis
minus operis esse unam columnam efficere ab integro novam,
nullo lapide redivivo, an quatuor illas reponere ?

Nemo dubitat quin multo maius sit novam facere.
Ostendam in aedibus privatis, longa difficilique vectura,
columnas singulas ad impluvium
H-S quadragenis millibus (40.000) NON MINUS MAGNAS locatas.

Dalla perorazione di Cicerone possiamo ora stralciare una almeno delle conclusive frecciatine retoriche. "Se queste sone state le ruberie di Verres qui, dinanzi agli occhi di mezza Roma, cosa non ne avrà combinato nella legazione in Oriente, e poi laggiú, nella lontana Sicilia, separata efficacemente dallo Stretto ?

Quaerimus etiam quis iste in ultima Phrygia,
quid in extremis Pamphyliae partibus fecerit ?
Qualis in bello praedonum praedo ipse fuerit,
qui in Foro Populi Romani pirata nefarius reperiatur ?

Dubitamus quid iste in hostium praeda molitus sit,
qui manubias sibi tantas ex L.Metelli manubiis fecerit?
qui maiore pecunia quatuor columnas dealbandas,
quam ille omnes aedificandas locaverit ?
Exspectemus quid dicant ex Sicilia testes !

Ancora, per nulla risparmiare dell'elenco delle responsabilità di un Praetor Romanus, ecco un'altra frecciata che arriva fuori tempo massimo e che gradiranno gli archeologi: sembra che Verres se ne sia accaparrato anche dell'appalto di una certa via per processioni e sfilate (prima bozza dei Fori Imperiali?) e che l'altissimo "prezzo" dei "sampietrini" lo abbia costretto, per senso di dignità, a transitare... per strade alternative !

Quis a signo Vertumni in Circum Maximum venit
quin in unoquoque gradu de avaritia tua commoneretur?
Quam tu viam thensarum atque pompae eiusmodi exegisti,
ut tu ipse ire illa non audeas.

M.CICERO. Actionis Secundae in Verrem.
Liber primus, De Praetura Urbana XLIX, 128 et ss.

FEBBRAIO 20

Le "anatre al cocomero"

La denunciatoria noticina (che qui troverete sperduta tra le righe della pagina Aprile 25), nella quale un boemo ci ricordava quei tempi passati, nei quali il Lago di Bolsena diventava oscuro all'arrivo degli stormi annuali delle anatre, ci ha fatto venire in mente l'analogo episodio raccontato dal Landívar nella sua Rusticatio Mexicana. Ma il nostro poeta si sofferma soltanto su una ingegnosissima trovata degli Indios, i quali, mimetizzati sotto l'impune maschera di una cucurbitacea, riescono a infilarsi sicuri nel mezzo stesso delle anatre mentre queste si riposano nel Lago di Messico. State a vedere, perché lo smalto degli esametri non è incompatibile con una terapeutica risatina.

Riempio la pagina, che non raggiunge la misura standard, con una parte almeno di altra analoga e ingegnosa trappola dei cacciatori... della laguna veneta ! Crederei facilmente alla conoscenza reciproca dei due autori, che sono ambedue gesuiti e ambedue travolti dall'estinzione sugli stessi lidi. Il Landívar è un guatemalteco che scrive a Bologna: quest'altro è invece un portoghese; ma tanto innamorato di Venezia da scrivere su di essa un poema lungo quanto l'Eneide, nel quale potrete trovare qualsiasi angolo, cimelio, divertimento... di quella policroma, polifacetica e sempre inimitabile città. Una primizia di questi esametri ve la inserisco qui subito: altre potranno venire in seguito, se mai ci sarà un "ciclo B" di questo BREVITER. Il portoghese Emmanuel de Azevedo va indovinato sotto lo pseudonimo della Arcadia, "Nicandro Jasseo". Eccolo.

Vidi alios, simili ex praeda, queis cara voluptas
observare lacus ubi consuevere marinae
pascere se volucres; tum fundo infigitur imo
cupa ore, aspectans sursum et firmata saburra
introrsum; vix labra tamen stant altius undis.

Altera iamque dies oritur postquam inscia praeda
assuevit vacuam iam circumludere cupam;
ipse, tubo ignivomo armatus, sese abdidit intus
venator, spectatque greges adnare volantum.

Inde oculo intentus, vel plures destinat uno
sternendas ictu volucres, vel forte minores
temnit aves, sinit et tutas se ludere circum,
ut grandem alliciat ventura ad vulnera praedam.

Inde alios laetus repetit, sua gaudia, jactus:
exspectat tamen ille prius, dum fumea nubes
tota eat in ventos, agitataque purget odorem
pulveris igniferi, novit quem praeda timere.

EMMANUEL DE AZEVEDO, Venetae Urbis Descriptio, lib.VII,809 ss..

Subsequitur nunc
RAFAEL LANDIVAR, Rusticatio Mexicana, Editio altera,
auctior et emendatior, Lib.I, vv.343 ad finem.

Nil tamen antiquus spectavit gratius orbis
insidiis quas turba gregi parat inda volanti.

Principio fluvialis anas, pars prima paludis,
aethereas persaepe plagas fluctusque secabat
mexiceos, nec tela virum fraudesve timebat.

Quin etiam, lacuum ripis errare sueta
saepius indigenas audens ludebat inermes.
Sed tandem audacem gentis solertia vicit !
Crescit enim densis ventosa cucurbita sylvis,
supremisque haeret truncorum pendula ramis,
congrua Neptuno, Bacchoque futura lagena.

Has inter solers maiores deligit Indus,
et vacuas mittit vitreas innare per undas,
maior ubi alituum collecta est turba natantum.

Horret anas primum, tantisque exterrita monstris
littora flebilibus fugiens clamoribus implet.
Ast ubi nulla vident dispendia ferre vagantes,
linquit corda pavor redeuntque ad stagna volucres.

Illae anates innant circum, non amplius ullam
exterrent, reduces nec turbant mole volantes.

Tum Indus, capiti vacuam versutus adaptans
assimilem prorsus reliquis errantibus alto,
membra procellosis, collo tenus, abdit in undis,
inceditque solo, nusquam prope littus amoenum
profundo; incautum (quod secta cucurbita rimis
ostendit) donec sensim penetraverit agmen.

Tunc alias nantum atque alias discrimine nullo
surripit occultus dextra, pedibusque prehensas
subiectis mergit limphis; et praecoce letho,
quin fraudem obscuram praesentiat ulla volantum,
contorta velox animam cervice revellit.

Scilicet incultae tanta est industria genti !

FEBBRAIO 21

La Basilica di San Marco
a Venezia

Apro con la pagina odierna un filone che riscuoterà, ne sono ben convinto, un altissimo indice di gradimento. Perché Venezia la portiamo tutti nel cuore, e perché il suo COLORE è stato ben conservato non dal Tintoretto soltanto o dal Tiziano o da tante altre variopinte tavolozze, ma anche da quegli umanisti che su di essa ci hanno tramandato una doviziosa informazione...latina ! Nel Thesaurus Antiquitatum et Historiarum Italiae c'è una miniera inesauribile; le pagine da me raccolte e seminate, un pó alla rinfusa, (cercate, prego, la più inaspettata, sui vetri di Murano!) non sono altro che un rapido assaggio: Vi confesso che, per ragione di spazio sono stato costretto a rinunciare alla pubblicazione di non poche altre, già elaborate, che per ora resteranno in cantina.

Basti ciò come introduzione. Gradirete tuttavia in breve aggiunta le saggie parole che, mentre predispongo queste pagine, mi sono venute incontro da un radiogiornalista: Piero Santi commentava così oggi qualche informazione su Venezia: "Venezia è, nel bene e nel male, la città degli eccessi. Fascinosamente eccessiva, per così dire, nella bellezza; indiscutibilmente eccessiva nel richiamo che esercita su turisti di tutto il mondo; tristemente eccessiva purtroppo anche per le conseguenze che sul suo delicato organismo monumentale hanno eventi... che altrove non provocherebbero problemi."

Di Venezia, come accennato, ci saranno ancora altre bellissime pagine in una eventuale continuazione del BREVITER. Quanto meno, il Carnevale, le Regate, i Vetri di Murano (e tra questi, anche i vetri ottici per i microscopii, nonchè per il famoso cannocchiale di Galileo!)

MARCI ANTONII COCCII SABELLICI,
De Venetae Urbis situ lib.II
nel Thesaurus, Tomi V, partis I, pag. 20.

Ut ab imis partibus
superbum apparatum scribere incipiam,
pavimentum habet
partim tessellato distinctum opere,
partim marmoreis tabulis,
aliisque non parvi pretii lapidibus munitum:
in quibus (vix aliquis credat)
semipedales spectantur carchedonii.

Ad aram maximam
columnae duae alabastritae lapidis:
plures ad haec circa aram maximam et columnae et tabulae
ex porphyrite et laconico marmore.

Facies templi
ad dimidium fere, tabulis compacta est marmoreis:
quidquid inde ad fastigium tollitur,
purissimo fulget auro.

Altissimae testudines graecanici operis
divorum habent simulacra:
quae moesta praesentia
non plus venerationis spectantibus incutiunt
quam horroris.

Vestibulum cum exteriore facie
eodem opere et materia praeditum:
sed eo superbiore aspectu, quo marmoreae columnae
multiplici sedi
et a fronte et a lateribus omnia convallant.

In ipsis laterum fastigiis crebrisque pinnaculis,
marmoreae divorum statuae, geniis colludentibus,
ordine impositae.

In vestibuli supercilio quattuor aehenei equi,
alacri statu prominent:
quod spectaculum non parum affert ornamenti,
opulentissimo alioqui templo.

Plumbeae tegulae
aedem, forum et curiam operiunt.
Divi Marci corpus
occultiore conditum est sacrario,
ac omnino paucis noto !

Ad aram maximam gemmata tabula
inter publicos spectatur thesauros:
haec ibidem semper:
illud sanctiore asservatur loco.

FEBBRAIO 22

La Battaglia di Pavia (1525)

Sembrerebbe una pagina titoliviana; lo stesso fresco e televisivo linguaggio del patavino classico; ma l'autore è un fiammingo, dal quale (vedi la pagina del 6 luglio) troveremo una matura, e proprio per questo, inaspettata "estetica del paesaggio di montagna", maturata non col paesaggio fiammingo, bensì con quello nostrano dell'arco alpino !

A questo fiammingo italianizzato sono rivolte non poche delle lettere raccolte dal Lipsius nelle sue DECADES. Se ci sarà un secondo BREVITER, ne vedremo delle belle !

Questo Eryc de Put (Erycus Puteanus, in latino) si cimenta a descriverci la Battaglia di Pavia col pensiero rivolto a Tito Livio: lo imita perfino nell' inserimento di un pezzo oratorio, in bocca di Francesco I di Francia. Qui, per ridurre il succo ad una sola pagina dovremo far ricorso allo stile telegrafico. Non ci fu, reliqua Italiae bella si conferas, vix aevo nostro NOBILIOR CLADES. Altrove aggiunge: ut fallax fortunae vultus est, repentinam rebus mutationem una dies unumque proelium attulit. Poi concluderà il resoconto ribadendo che: sic uno proelio bellum confectum est, et gravi hoste Insubres liberati.

Chi vorrà i numeri e lo schema strategico, consulti, ad esempio, il Larousse. E chi vorrà la plasticità pittorica delle scene, ripassi a Capodimonte per estasiarsi dinanzi ai grandiosi arazzi (10-12?). Qui procediamo a salti: i protagonisti sono i Caesariani di Carlo V e i Galli di Francesco I, e la decisione di confrontarsi (lo scontro avverrà presso il Parco di Mirabello) scatta nelle tenebre della notte 22-23 febbraio: Rex copias omnes citra Ticinum (= Pavia) contraxerat... sed felicem pugnam caesariani orsi. Fit deinde proelium... Galli vero cum strage reiciuntur. Succedunt e castris Helvetii: simulque equites Galli...tanto autem impetu ut Hispanorum acies retro cesserit: sed tanquam spiritus colligeret!... Incitante dein Borbonio, subsidio veniunt Germani... Gliscit pugnantium ardor: equites confecti sunt, Helvetii vero profligati. Rex autem, suorum strage perturbatus,... e qui (come nella classica tradizione greco-romana, una arringa densa e infuocata).

E`poi ben noto che il Re di Francia, che sarà fatto prigioniero, scriverà subito alla Regina-Madre: "Tutto è perduto, fuorché l'onore": (beato lui! ci si dice inoltre che al momento di consegnare la spada, il ricevente preferì, secondo una memorabile prassi cavalleresca, mettersi in ginocchio! e che quella spada, esposta a Madrid per lunghi anni, fu in seguito restituita alla Francia, al tempo del Murat. Altri tempi !)

ERYCI PUTEANI Historiae Cisalpinae, ad finem lib.II
nel Thesaurus Antiq. et Hist. Italiae,
tomi III, pars posterior, col. 1180 ss.

Rex vero equum concitans in hostem fertur.
Tota nobilitas, oratione et simul fortuna Regis mota,
impetum una facit
omneque infra virtutem discrimen habuit.
Atque iam in rupto ac paene victo exercitu
vigor iterum erat, QUIA REX PUGNABAT !
Hunc integri sauciique sequi; quo caeso aut capto,
nec volebant incolumes esse nec poterant.

Omnis igitur equitatus Caesaris
acriori in Gallos impetu conversus est,
et vi magna universam aciem confudit.
Cadunt ex hostibus plurimi;
et tanquam stragi sufficerent, gradum servant.
Instat miles caesarianus, et iam vincendo saevit.

Ubique clamor, horror,
et morientium gemitu calamitas tristior.
Sanguine madebant campi, vix primo adhuc colore veris vestiti.
Et strata atque congesta cadavera
saevitiam quoque occidentium retardabant.

Vacillantem adhuc Gallorum fortunam Antonius Leyva impulit:
is eductis ex urbe Germanis et pugnandi avidis,
hostes a tergo adortus est, valideque pressit:
nec finem ante caedendi fecit
quam turbata et dissipata undique acies Gallorum succumberet.

Regem fortiter dimicantem equus labore fatiscens destituit,
tandemque vulneribus confossus et provolutus pugnantem effudit:
putares exercitus totius robur simul concidisse.

Sed ille, dum se erigit, a caesarianis comprehenditur;
et mox agnitus, in potestatem Lanoyi venit.
Tum caedi omnes aut capi maluerunt quam fugere;
et quisque morte turpius censuit gradum sine imperatore referre.
Solus tamen Alençonius, rebus desperatis,
fugae dedecus sustinuit,
agmenque equitum postremum, cui praeerat, discrimini subduxit.

Cecidere eo proelio
octo milia Gallorum aut qui pro Gallis pugnarant,
flos Regni et Nobilitatis.
Paucos ad flumen usque reiectos aquarum gurgites hausere...

E caesarianis vix septingenti desiderati.
Duces omnes copiarum,
praeter unum Castriotum, Scanderbechi pronepotem,
ab ipso Rege interfectum,
victoriae superstites sed plerique saucii,
virtutis indicia ipso sanguine ostendebant..

FEBBRAIO 23

Nella vetta del Monte Sinai

Ci saranno saliti tanti altri, dopo Mosè, ovviamente; ma fino ad oggi non sapevamo che qualcuno avesse in seguito raccolto i suoi ricordi... in latino ! Chi sarà mai stato costui? Proprio un gesuita napoletano, che aveva questo ticchio, di riversare il prodotto dei suoi "passatempi" letterari nella lin-gua di Cicerone, e del quale, per giustissima conseguenza, dovremo fare in seguito largo uso. Proprio per questo dovrò anticipare alcune informazioni biografiche. Qui, in poche righe, il suo metodo, nella villa di Portici; cercate poi, in data 7 novembre, l'autoritratto.

Est ad Porticum nostrae familiae aedes ac villa,
qua elegantia, qua opportunitate nobiles:
in quibus diutino morbo praepediti degere solent
ut miti illa aëris temperie facilius convalescant.

In hanc ego villam solitus verno tempore valetudinis ergo divertere.
Ne vero otiosus sedeam, erudita cum amicis colloquia identidem habeo.
Interdum, ut aliquam a studiis intercapedinem faciam,
ad humanissimum Maecenatem me confero,
apud quem, eleganti exceptus convictu,
docta nonnulla inter epulas aut curiosa permiscemus.

Illa vero, ut extemporaneo sermone inter nos habita,
in commentaria reversus domum mox refero;
quae in praesentiarum luci committere
ad iuventutem ad erudita studia incitandam visum est...

L'arrampicata del Giannettasio sul Sinai non è proprio come quella di Mosè,

Quando ascendi in montem ut acciperem tabulas lapideas,
tabulas pacti quod pepigit vobiscum Dominus,
et perseveravi in monte quadraginta diebus ac noctibus,
panem non comedens et aquam non bibens... (Deut.9,9)

L'arrampicata del Giannettasio incomincia da un giro di orizzonte:

Summa igitur animi voluptate omnem circa Regionem contemplabar:
ad Meridiem Rubrum Mare atque Aegyptii Montes spectantur:
ad Septemtrionem deserta regio, quam Pharan dicunt,
atque hi montes qui longo tractu in Iudaeam excurrunt:
ad Orientem Amalecitarum regio et Amorraeus Mons:
ad Occidentem Cedar regio,
ubi Ismaelitae, qui Agareni et Saraceni appellati sunt, habitarunt.
Mediterraneum Mare vix subobscure videbatur;
quo aspectu diu delectatus, ad prandium secessimus...

GANNETTASIO, Veris Herculani, lib.II, c.II

Ergo in editiorem Sinae verticem ire occupavimus.
Principio, quoniam mitior clivus
et nos ex nocturna quiete robustiores,
gradum grandiebamus summaque alacritate incedebamus;
at ubi inter angustos abruptosque calles
crebrosque viarum anfractus scandere coepimus,
atque altior iam sol cuncta suis radiis calefacere,
immo etiam adurere incipiebat,
vix ingenti labore ac sudore
paulatim in editiora succedebamus.
Et ni superiora montis frigidula reperissemus,
nos aestus perdidisset !

Interdum in praecipitia quaedam veniebamus,
ut visum avertere necesse esset
ne vertigine circumacti delaberemur.

Plurimum his in locis Arabes iuvere,
qui nativa quadam agilitate praediti
ac viis illis assueti,
quam expeditissime incedebant,
nosque manuducentes e periculo subtrahebant.

Fateor, cum iam supremum in iugum
non tam pedibus quam manibus niteremur,
tanta arduitas erat, tam facilis casus,
tam horrendum praecipitium ac certa prae oculis mors,
ut non unum Virgini (Catharinae) votum conceperimus !

Tandem aliquando, Diva adiuvante,
cuius opem saepius praesentissimam experti eramus,
in editissimum fastigium, altissimo iam sole, pervasimus.

Illico in aediculam eo loco aedificatam,
ubi Divae corpus superni spiritus collocarunt, nos deduximus,
ut Deo gratias Divaeque ageremus,
quod salvos ac sospites nos illuc perduxissent.

Visimus deinde saxum,
sive rupem, quam miraculo intumuisse ferunt
cum in eo Divae Catharinae corpus repositum fuit.
Sunt circum tria signa, in quibus tres spiritus consedisse
atque Divam diu custodisse certo credunt.

Haec vero signa innata Monti videntur,
cuius tanta durities
ut ne durissimo quidem scalpro scindi ramenta queant:
ita vero totus mons est ut nigris quibusdam
arborem imitantibus venis sparsus videatur:
ex his vero tria illa signa distincta conspiciuntur...

FEBBRAIO 24

Risaliremo oggi il Monte Sinai
fino a Santa Caterina

E affronteremo la problematica sociale e religiosa che lassù, su un alto monte circondato dal deserto, provoca quel fornitissimo Monastero (voluto, si dice, dall'Imperatore Giustiniano), la cui storia e significato religioso e culturale non entra ovviamente tra gli scopi di quest'Antologia. Anzi non sarà nostro nè il giudizio nè il commentario: sarà invece dovere del lettore considerare bene che queste pagine sono state scritte non oggi, bensì alla fine del s.XVII.

Sarà tuttavia interessante, in quest'ottica, lo smalto latino di questa descrizione che strapperò al Giannettasio, già presentato nei suoi più essenziali connotati pochi giorni fa.

Incominciamo intanto dalla particolareggiata descrizione dell'arrampicata: fatiche, religiosamente accettate, con sensibilità non da semplice turista, bensì da autentico pellegrino. (E a chi vorrà aggiungere una maggiore emozione a questo resoconto, suggerisco voglia premettere una rapida consulta alla cartografia moderna che fornisca eventuali "vedute da satelliti"; la zona del Sinai la trovate, ad esempio, nel Grande Atlas Mundial Plaza y Janés, Barcelona, 1988, alla pag.XXXI).

Ergo ex ima valle movebamus,
per duros ac difficiles aditus iter aggressi:
per quos, ut expeditius ac securius iremus,
cuncti pedites incedebamus.

At tanto labore ac defatigatione
ut vix vires sufficerent;
ea tamen me cogitatione incitabam,
ad Montem in qua Deus ipse legem suo Populo dederat,
aequum esse ut summis laboribus sudoribusque ascenderemus.

Atque ita fieri etiam posse
ut voluntaria illa corporis castigatione
anteactae vitae crimina diluerem,
Numinisque mitissimi gratiam consequerer.

Qua cogitatione unus ego coeteros erigebam,
animosque identidem excitabam.

GIANNETTASIO,
Veris Herculani, lib.II, cap.II

Tandem aliquando, ingenti corporum defatigatione connisi,
ad toto terrarum orbe celeberrimum Divae Catharinae Coenobium
pervenimus:
cuius prae foribus, quae occlusae erant,
non exigua Arabum turba magnis clamoribus excursabat:
universus enim Coenobii fundus,
alto, instar arcis, muro concluditur.

Unus e nostris camelariis coepit et ipse inclamare,
et ut Europaeis peregrinis fores recluderentur,
identidem flagitabat;
sed quamvis, ravim usque, saepius exclamasset,
nullus tamen ad reserandas valvas veniebat.

Tum ego, morae impatiens, Achmetidem rogo
cur, maturo iam die, fores exteris non aperirentur ?
et quae turba illa hominum esset ?
quae mihi omnium miserrima
atque abiectissimae sortis videbatur.

Et ille:
Hi Arabes -inquit- qui deserta haec circum loca habitant,
domos non habent,
quorum loco montium cavernas subeunt:
non vestes quibus tegantur, nam ut vides, praeter pudenda,
quae vel brevi pannulo vel palmae foliis obvelant,
nudi incedunt:
nullos campos quos colant obtinent;
et si qui perexigui inter montes iacent
quique cultui responderent, colere negligunt:
adeo impatientes laborum sunt,
immo cunctis se coeli temporumque iniuriis,
cunctis vitae miseriis volentes exponunt
dummodo otiosis esse liceat !

At quoniam fames urget nec habent unde sibi victum comparent,
ad Coenobium hoc advolant:
et qua clamore, qua minis, tamdiu hic cursant
quoad religiosi homines qui in eo habitant
aliquid quo vitam tolerent subministrent.

Fores non reserant ne hi, irrumpentes ceu lupi famelici,
in eos impetum faciant cunctaque diripiant:
verum ex fenestra illa quam vides,
victum in cistulis demittunt.

Quod ni faciant, fores diffringerent,
cunctaque circum culta et ad Coenobium pertinentia
pervastarent...

(continuatur)

FEBBRAIO 25

Ancora sul Monastero di Santa Caterina

Posso ben capire che la nostra avventura reclama ancora un'altra pagina; anzi, ho il dubbio che saranno pochi a rimandarne a domani la relativa lettura. Ma questo sì ve lo posso annunciare: che per quanto sia piacevole continuare, non possiamo qui esaurire questo ricco filone; mi accontento di additarvelo.

Prima però di entrare nella lettura di questa nuova pagina, dovrebbe essere utile e complementare una seppur brevissima presenza dei testi sacri dell'Esodo, quel libro delle Scritture che è il necessario sottofondo, lontano, dell'interesse turistico per il Sinai. Una rilettura dell'Esodo (utilissima in latino a scopo di assuefazione) è quindi da raccomandare. Ecco qui, per questo spazio disponibile, un primo assaggio: il resoconto del "Terzo Giorno" della grande attesa mosaica:

Iamque advenerat tertius dies et mane inclaruerat:
et ecce coeperunt audiri tonitrua ac micare fulgura,
et nubes densissima operire montem,
clangorque bucinae vehementius perstrepebat;
et timuit populus, qui erat in castris.

Cumque eduxisset eos Moyses in occursum Dei de loco castrorum,
steterunt ad radices montis.
Totus autem Mons Sinai fumabat,
eo quod descendisset Dominus super eum in igne,
et ascenderet fumus ex eo quasi de fornace;
eratque omnis mons terribilis.
Et sonitus bucinae paulatim crescebat in maius,
et prolixius tendebatur;
Moyses loquebatur, et Deus respondebat ei...

Cunctus autem populus videbat voces et lampades,
et sonitum bucinae montemque fumantem;
et perterriti ac pavore concussi steterunt procul,
dicentes Moysi: Loquere tu nobis, et audiemus;
non loquatur nobis Dominus, ne forte moriamur.

Et ait Moyses ad populum:
Nolite timere; ut enim probaret vos venit Deus,
et ut terror illius esset in vobis, et non peccaretis.
Stetitque populus de longe,
Moyses autem accesit ad caliginem,
in qua erat Deus.

(Exodi, cc.19-20)

Haec sufficiant. Nunc autem ad continuationem transeamus, quae est:
GIANNETTASIO, l.c.

Hic Sextus: Aequissimum postulant -ait-
ex his enim erogandus in pauperes victus
quibus multa suppetunt !

Et sane, quanta in re publica felicitas
si quibus divites abundant, in miseros distribuerent !
Ab illis enim luxus materia subtraheretur,
ab his vero dolorum omnium ac fraudum
(quae mala ex inopia facile oriuntur).

Cui ego:
Recte autumas, sed nae tu Praetor qui leges statuas !
At redeamus ad propositum.

Illud ex Mahumete
(quem illius Coenobii camelarium egisse plurimos annos ferunt)
ortum duxisse perhibent.

Qui mox, rerum potitus acceptique memor beneficii,
iussit universos Arabes, qui ea Petreae Arabiae deserta colunt,
religiosis illis famulari,
inque omnibus quibus eorum opera opus foret, praesto esse:
nec quidquam pro locata opera, nisi unum victum repetere.

Id, qua clamore qua minis, quotidie exigunt,
servitium vix exhibent, nam se liberos putant !
Nec Turcarum quidem Regi, sub cuius ditione Arabia est,
obsequium praestant:
vectigalia nulli pendunt
(nec unde pendant, etsi velint, habent):
imo, ipsi a viatoribus exigunt et ab invitis vi tollunt:
perpetuo per solitudines vagantur,
eaque libertate frui iactitant,
qua priscos mortales sub Saturno vixisse perhibent,
AUREIQUE SAECULI reliquias dici haberique volunt !

At mihi videntur
pecudum potius ritu quam hominum vivere,
cum humani nihil praeter externam speciem,
et hanc miro modo vitiatam praeseferant:
usque adeo degenerant homines,
cum semel offuscari ratio depravarique mores incoeperunt.

Vix haec: cum ianitor adfuit,
distributoque Arabibus victu, cunctisque ad unum dimissis,
nos sollicite introduxit,
tantaque mox humanitate
religiosi illi Patres nos exceperunt,
ut christianam pietatem veterum temporum redolerent:
statimque,
data atque accepta per interpretem salute,
in ecclesiam recta perduxerunt.

FEBBRAIO 26

La Grande MURAGLIA CINESE

Prendo al volo la notizia recente (che la Grande Muraglia Cinese sarebbe parecchie migliaia di chilometri più lunga di quanto finora calcolavano le nostre Enciclopedie) per dirvi dove ho trovato la descrizione latina di quanto serve al caso nostro: in una fittissima operetta, nella quale un missionario trentino raccoglie, in puntuale ordine cronologico, quanto ha creduto interessante sulla Cina. In un prolisso CHRONICON che percorre, un Imperatore dopo l'altro, quanto i cinesi stessi hanno raccolto, tra l'anno 2952 e il 52 ante Christum natum ! (Amsterdam, 1659)

Non vi potrò offrire altre pagine del medesimo autore in questo BREVITER, ormai ricolmo, con le sue 336 pagine ripiene, ma... se ci sarà un seguito, vi prometto che lo incominceremo da Confucio (che il nostro trascrive come CONFUSIUS, per poter giocare quel tiro birbone di affermare che è "tutta una CONFUSIONE!"). Anzi, voglio essere generoso: vi darò domani, una vera e originalissima pagina dello stesso Confucio !

Quando nella cronaca del P. Martino Martini si apre, col libro VI, il periodo dell'Imperatore CHINGUS sive XIUS (anno a.C.246), compare subito la sua grande opera, cioè la GRANDE MURAGLIA: eccone qui i prolegomeni, ovverossia gli antefatti: se ne dà, come data finale, il 215 a.C. (Sullo stesso argomento cf.LATINITAS 1995, pag.251, in latino ovviamente).

Sinarum Imperator, dum Sinae partes perlustrat omnes,
et terminos a Tartarorum irruptionibus parum tutos videt,
quonam eos arceret modo cogitare coepit.

Primo igitur MUNGTIENUM praefectum,
cum trecentis armatorum milibus, ad vastandos Tartaros mittit.

Queis brevi victis atque ad remotiores regiones domo pulsis,
descripto dein accurate terrarum, vallium montiumque numero,
magnum illum celebremque MURUM
a litore maris LAOTUNG provinciam alluentis,
ad LINTAO usque provinciae XENSI urbem, in Crocei Fluminis litore,
continua propemodum serie, castellis ac turribus,
prout opportunum quoque loco videbatur, emunitum,
per decem stadiorum sinicorum millia, quod Sinae scribunt,
memorabili opere deduxit.

Unde, si leucam stadiis sexdecim sinensibus finiamus,
ad leucas sexcentas porrectum habebimus !
Sed exacta eius longitudo
ex Atlante nostra Extremae Asiae petenda est.

Oggi si parla di kmt.4814 !
Martinus MARTINII, SJ
Sinicae Historiae, lib.VI, pp.237-239

Omnino Murus hic
(quem Sinae UANLICHING vocant,
sive "murum stadiorum decies mille")
opus ingens fuit ac maxime mirandum,
quod ad nostra usque tempora firmissimum perdurat.

Sudavit in eo perficiendo incredibilis hominum multitudo.
Nam e toto imperio tertium quemque
laboris istius patientem voluit adesse.
Unde variis in locis inceptus est ac deinceps continuatus,
quoad ultimam recepit manum.

Tantam vero soliditatem quaesivit operi, ut
si qua ferreo clavo penetrari posset,
iis qui partem illam struxissent
CAPITALIS ESSET NEGLIGENTIA !

Tanti operis fundamenta molitus, ut dictum est, ad LEAOTUNG,
qua in sinum cogitur mare,
naves crudi ferri massis onustas mersit,
ad duo stadia ruente in profundum pondere.

Muri latitudo senos simul et octonos etiam equites capit,
nullo extra orbitam labendi periculo.
Denuo, vel ex hac parte stupendum opus,
quinquennii spatio perfectum !

Qua flumina intermeant, non continuatur fornicibus,
sed nusquam apertior eius est hiatus
quam qua dividitur horridis montibus prope TAITUM urbem,
ubi TIE populi habitabant,
quos Imperator evictos
intra muri crepidinem maxima ex parte coercuit.

Variis quoque locis castella exstruxit,
praesidiariorum bono.
Portas opportunioribus locis disposuit;
unde ubi usus posceret,
facilior esset in Tartariam eruptio et exitus ad commercia.

Decies centena militum millia
fere semper alebant Imperatores Sinici ad muri custodiam.
Sparsis quidem, quod erat necesse;
annona tamen ex toto Imperio
statis anni temporibus atque ordine advecta
sufficiebat omnibus.

Exstructus est MURUS
anno ante vulgarem Christi epocam
ducentesimo decimo quinto.

FEBBRAIO 27

Confucio... in latino !

Troppe e troppo grandi le sorprese ! Chi perciò voglia più dettagliati prolegomeni, si prenda il disturbo di cercarli in qualche attrezzata Enciclopedia. Confucio nasce il 551 a.C. (è quindi anteriore a Platone) e, quando muore a 73 anni, è già il filosofo nazionale cinese.

Chi ne è stato il coraggioso traduttore? Un gesuita siculo, Prospero Intorcetta, di Piazza Armerina. Quando costui viene a Roma nel 1667 per riferire ai superiori sulla Missione Cinese, sono già tramontate laggiù le leggendarie figure di Ricci e Schall. Sopravvive una grandissima figura, il Verbiest, ma toccherà a lui proprio in questi anni salvare il salvabile: i tre gesuiti, tollerati personalmente a Pechino, si danno da fare per evitare che il confino a Sud, imposto ai restanti missionari (25), venga tramutato in definitivo esilio sine die. L'Intorcetta, dicevamo, sta viaggiando verso l'Europa; nella sosta a Goa egli si premura di dare l'ultima mano a questo gioiello, anzi, a diffonderne in India un piccolo assaggio.

Molteplici sono state, ovviamente, le edizioni europee di Confucio. Quella di Parigi, sovvenzionata nientemeno da Luigi XIV ! Questa primizia invece io la trovo nell' Analecta Vindobonensia (1761), una variopinta spigolatura dei più sorprendenti cimelii e manoscritti finiti nella Caesarea (cioè, Imperiale) Bibliotheca di Vienna.

Un avviso si rende tuttavia urgente e necessario sul genere di questa raccolta di sentenze morali: desiderantur multa in hoc libro, sic ut fragmentorum verius quam libri speciem habeat. Io sceglierò per voi un brano del libro II, nel quale predominano delle sentenze brevissime, alle volte di sole 3-7 righe. Questo brano mi è sembrato uno dei maggiori e di senso più unitario: si direbbe un catechismo dei commandamenti (qui nove) in tre versioni: BREVE la prima, per i pargoli; più SVILUPPATA la seconda, per i ragazzi; FUSIORE TEXTU per gli adulti (forse da imitare). Potrebbe così Confucio conquistare una aureola di permanente modernità.

CHUM YUM = Aureae mediocritatis constantia.= Medium constanter tenendum.

Quicumque regunt orbis Regna, habent has novem regulas, videlicet:

Excolere se ipsos.

Colere sapientes.

Amare parentes ac propinquos.

Honorare praestantiores ministros.

Accommodare sese cum reliquis ministris.

Filiorum instar amare populum.

Accersere plurimos artifices.

Benigne excipere e longinquo advenas.

Denique fovere Regulos.

~ Si Rex excolat se ipsum, mox regulae illae vigebunt.

~ Si colat sapientes, iam non haesitabit in negotiis.

~ Si amet parentes, iam inter reliquos, patruos et fratres,
maiores natu et minores, non erunt simultates.

~ Si veneretur praecipuos Ministros,
iam non caligabit in regimine.

~ Si sese accommodet cum reliquis ministris,
iam omnes Praefecti reddent obsequia sua impensius.

~ Si filiorum instar amet populum, tum populus animabitur.

~ Si accersat plurimos artifices,
tum divitiarum ad utendum affatim erit.

~ Si benigne excipiat e longinquo advenas,
mox quatuor terrarum populi ad ipsum se conferent.

~ Si foveat Regulos, iam toto orbe formidabilis erit.

Abstinentem et purum esse, gravi cultu indui, illicita non attingere:
ea sunt quibus REGIA EXCOLITUR PERSONA.

Repellere detractores, procul abesse a venereis,
vilipendere opes et magnipendere virtutes:
ea sunt quibus ANIMANTUR SAPIENTES.

In pretio habere suorum dignitatem,
augere eorum reditus, eadem cum illis amare et odisse:
ea sunt quibus ANIMANTUR OMNES AD AMANDOS PARENTES.

Habere Praefectos inferiores in magno numero
qui maioribus subordinati ex officio minora quaeque negotia ministrent:
est id quo ANIMANTUR SUPERIORIS ORDINIS PRAEFECTI.

Suis fidere et credere, amplaque conferre stipendia:
ea sunt quibus ANIMANTUR REGII MINISTRI.

Congruo tempore occupare populum et moderari vectigalia:
ea sunt quibus ANIMATUR POPULUS.

Quotidie examinare et quovis mense per se explorare
an operariorum alimenta respondeant operi:
est id quo ANIMANTUR OPIFICES.

Prosequi abeuntes et comiter excipere adventantes,
collaudando aliorum praeclaras dotes
et miserando aliorum imbecillitatem:
est id quo BENIGNE TRACTANTUR E LONGINQUO ADVENAE.

Perpetuare Regulorum intereuntes familias
et erigere eorumdem collabentia Regna,
moderando tumultus et propulsando pericula;
celebrare Regulorum comitia
et excipere eorumdem legationes iuxta statuta tempora,
laute tractare abeuntes et moderari adventantium munera:
ea demum sunt quibus FOVENTUR REGULI.

Quicumque regunt Orbis Regna habent praedictas novem regulas.

Id vero quo exercent illas unum est:
si omnes res et actiones quae spectant ad praedictas regulas
PRAECOGITENTUR, hoc ipso solidae subsistunt;
si vero NON PRAEMEDITATAE FUERINT, hoc ipso incassum abibunt.

FEBBRAIO 28

Quando "candidatus"
connotava filologicamente
TRASPARENZA

Niente che non sia arcinoto: ma che forse è opportuno ricordare anche qui, mentre si fa sentire, nel mondo politico, intendiamoci, la sete di un'urgente "cultura della trasparenza". Il logorio dei secoli è particolarmente percepibile nei linguaggi. Alle volte bastano pochi anni perché un "semantema" (parola grossa, che non nasconde ciò che vuol dire, cioè la "radice" portante del significato autentico di un vocabolo), svanisca come la nebbia, per lasciare il posto a qualche altro elemento esterno o folcloristico, che il vulgus si affretterà poi a recepire con disinvoltura.

Nei Fori di Roma, i candidati, per qualsiasi forma di comitium (occorrerà anche soffermarsi su questa parola, che non è affatto il moderno comizio, una gara di allettanti promesse e accesi paroloni, bensì la votazione in se stessa, l'intero orario dei seggi aperti, generalmente "in campo" cioè nel Campo di Marte o Campo Marzio)... Dunque dicevo che i CANDIDATI a Roma erano riconoscibili visivamente dalla toga candida, che erano obbligati a indossare: una toga, se non rigorosamente trasparente, almeno da portarla con quel senso di una "obbligata trasparenza morale", senza la quale non sarebbe onesto sollecitare il suffragio dei cittadini.

Proprio questo era stato il significato della leggendaria toga di Catone; della quale ci dice Tito Livio che Catonis auctoritatem, perpetuo tenore vitae partam, toga candida elevabat. Sul medesimo Catone ci dice ancora Lucano quello che fa più al caso nostro: una toga senz'altro indumento, nè sopra nè sotto, cioè "a fior di pelle" alla romana: (Catoni) pretiosa vestis, hirtam membra super, Romani more Quiritis, induxisse togam!

Est autem id observandum, fuisse in more
ut candidati, sine tunica, venirent ad supplicandum populo
illa sola toga candida, eaque recinta induti.

Cuius rei Plutarchus dicit fuisse causas:
vel ne in sinu gestarent nummos, quos populo dividerent,
itaque per corruptionem magistratum assequerentur,
vel potius ut dignos magistratu non genere, non opibus, non gloria,
sed vulneribus et cicatricibus populus iudicaret:
quae, ut ab iis conspicerentur quos ambiendo prensabant.

(NICOLAI CRUCHII, Rotomagensis. De comitiis Romanorum lib.I)
Ita, sicut hodierna pagina, quae est

CAROLI SIGONII, Historia de Rebus Bononiensibus, pp.653-654.

Sine tunica ergo ad petendum descendebant,
vel ut perinde huiusmodi nuditate supplicum habitum ostenderet,
atque se PRENSANDO, ROGANDO, SALUTANDO, populo submittebant.

Ex quibus verbis intelligimus candidas illas togas,
a candidatis ita gestari solitas,
ut populo conspicuae esse possent corporis vulnera cicatricesve;
nec moveri eo debemus quod est apud Titum Livium,
legem a tribuno plebis esse perlatam
'ne cui album investimentum addere petitionis causa liceret'.

Hac enim lege aliud nihil cautum fuisse intellego
quam ne liceret cum toga candida ALIAM vestem induere:
ad vitandam scilicet omnem ex geminis vestibus suspicionem ambitus.

Neque hac lege vetari existimo ut candidati togam albam non induerent,
ne 'investire albam vestem' liceret,
hoc est, supra alias vestes candidum indumentum adiicere.

Atque ita lex haec iubere id videbitur
quod nos ex Plutarcho citavimus:
ut scilicet candidati unicam ac simplicem togam candidam
cum ad supplicandum populo venirent induerent...
Hi candidati suam quidem petitionem,
vel biennio ante incipiebant quam magistratum inire possent...

Cicero ostendit se petere consulatum incepisse iis comitiis
quibus non ipse suive competitores designandi essent,
sed alii qui essent magistratus proximo anno, quo sua haberentur comitia.

Unde apparet inter initium petitionis et designationem,
unum modo annum interiectum fuisse:
sed quia in alios consules petitionis principium,
in alios designatio incurreret, propterea biennium dici...

Quanquam autem petitionem suam tanto tempore ante adornarent, tamen
non est existimandum iam tum indutos candida toga supplicasse populo:
sed eo tantum anno vere candidati erant,
quo aut designari aut repelli suffragiis populi oportebat:
et is proprie 'annus petitionis' dicebatur...

Verum nec toto illo anno nec longo tempore ante sua comitia
existimo CANDIDAM TOGAM gestasse, sed post edicta modo comitia.

Iis enim indictis, qui petere vellent,
profiteri se candidatos oportebat:
alioqui, nisi intra legitimos dies professi essent se petere,
ratio eorum haberi comitiis non poterat...

Ex perplurimis locis inter se collatis apparet,
post indicta comitia,
ita se petere profiteri solitos esse CANDIDATOS,
si togam candidam induti, ad supplicandum populo venirent...
Postremo, si qui turpi iudicio damnati essent,
in perpetuum omni honore ac dignitate privati erant...

FEBBRAIO 29

IL MITO DELLE TRE GRAZIE

Non sembra fuori posto collocare in data odierna, per l'eventualità che Vi sia capitata quest'anno una "giornata in soprannumero", l'illuminata pagina che lo stesso Seneca, nel De Beneficiis, dedica al classico mito delle TRE GRAZIE. Il quale, aggiungo dopo una visita alla Libreria Piccolomini nel Duomo di Siena, non è da ritrovarsi nella figurazione plastica laggiù conservata (da originale greco ?), neanche in quella, famosissima, del Canova, bensì nella felicissima e più pudica versione pittorica del Botticelli. Il quale, guarda caso, sembra non abbia avuto altra guida se non l'efficace interpretazione di Seneca, che la nuova interpunzione lascia in trasparenza.

Quale pensate voi che sia il gioiello più smagliante fra le 366 pagine, nitore et fulgore conspicuas, che compongono quest'Antologia ? Per conto mio, quando ho scelto per il Mito delle Tre Grazie questa giornata, tanto straordinaria da comparire soltanto una volta ogni quattro anni, mi sono in pratica sbilanciato ! Pensate in primo luogo quanto sia grondante di significati ogni mito greco: pensate poi al rilievo e smalto che questo concretamente acquista attraverso la felicissima elaborazione di Seneca (che mi risulta purtroppo sfuggita perfino ai più noti studiosi, per colpa dell'impaginazione quadrangolare e rettilinea nella quale ci si tramandano i testi anche dei più frastagliati prosatori classici)... e continuate a pensare da voi.

Con questo avvertimento potrete ora inoltrarvi nel godimento che Vi offro con questa brevissima lettura, scelta appunto per una giornata, come è quella di oggi, tanto breve... che forse neanche esiste quest'anno !

Lo sapevate? Il bissextilis annus non era detto così "per l'aggiunta di una giornata in più, alla fine", bensì per il raddoppio di una giornata particolare, appunto della VI Kal. Martias ? Ciò vuol dire che, invece di aggiungere il 29, dovevamo raddoppiare il 24. Serebbe questa la BIS SEXTA Kalendas, responsabile, appunto, del bissestile !

SENECA,
I De Beneficiis, III

----- RISUM TENEATIS, AMICI ! ------

Dum quidam ad fluminis ripam incuriose deambulat
necopinato audit, a medio flumine, alium clamantem:
- Subvenite mihi: natare non didici !
Cui ille:
- Neque ego scio, sed non propterea
ignorantiam meam clamando iacto !

Quare TRES Gratiae,
et quare SORORES sint,
et quare MANIBUS IMPLEXIS ?
et quare
RIDENTES, et IUVENES, et VIRGINES,
SOLUTAQUE ac PERLUCIDA VESTE ?

Alii quidem videri volunt
unam esse quae DET beneficium,
alteram quae ACCIPIAT,
tertiam quae REDDAT.

Alii tria beneficiorum esse genera,
PROMERENTIUM,
REDDENTIUM,
SIMUL ACCIPIENTIUM REDDENTIUMQUE.

Sed utrumlibet ex istis iudicaverunt:
quid ista nos scientia iuvat ?
quid ille consertis manibus in se redeuntium chorus ?

Ob hoc,
quod ordo beneficii per manus transeuntis
nihilominus ad dantem revertitur
et totius speciem perdit si unquam interruptus est;
pulcherrimus, si cohaeret interim et vices servat.
In eo est aliqua tamen maioris dignatio,
sicut promerentium.

VULTU HILARI SUNT,
quales esse solent qui dant vel accipiunt beneficia;

IUVENES,
quia non debet beneficiorum memoria senescere;

VIRGINES,
quia incorrupta beneficia sunt et sincera et omnibus sancta;
in quibus nihil esse alligati decet nec adstricti;

SOLUTIS itaque TUNICIS utuntur;

PERLUCIDIS autem,
quia beneficia conspici volunt !