LUGLIO 1

Cosa fare nelle VACANZE ?

Lungi da me voler proporre, in pagine latine per giunta, questo o quel altro tipo di vacanze. Se scelgo una pagina di Plinio, non perciò mi inserisco in nessuna campagna promozionale di crociere, di agriturismo, di montagne o mari, di quà o di là. I tempi sono cambiati e le tecnologie di oggi, nonché le nostre favolose facilità di spostamento, ci hanno configurato in altro modo.

In fondo in fondo, Plinio, come ogni uomo studioso del suo tempo, portava la stessa coscienza, esplicita in Seneca, di star consegnando i suoi libri agli uomini da venire, e solo perciò avremmo già il dovere di ringraziarlo per i suoi suggerimenti. Riceviamo quindi questa lettera come un regaluccio e sforziamoci di vedere in questa schietta pagina la buona volontà di questo scrittore amabile e generoso che, forse in una delle sue prolungate cavalcate per la Toscana, decise un giorno di tramandarci questi buoni consigli. Plinio un bel po'di ville le aveva dappertutto (non dimenticate che ne aveva una anche in quel di Castelporziano, dove sono segnalati i ruderi a pochi passi della Tenuta Presidenziale!). Qui ci parlerà delle sue vacanze in Toscana.

Vi aiuterò volentieri su alcuni particolari; il primo: alzarsi allo spuntar del sole, meglio senza la sveglia, cum libuit, ecc. Notate due cose: che hora prima era per gli antichi la prima di illuminazione solare, e che cena è per Plinio il pranzo di mezzogiorno ! Vi colpirà la lettura a tavola, nonché la rassegnazione della moglie, nominata qui expliciter. Nelle comunità religiose oggi la lettura è in decadenza! La cena poi, Plinio la saltava ?

Pensiamo anche al dolce e sfaccendato far niente di quegli altri Romani che, sotto la calura di Agosto, e senza la macchina per scappare due ore a Ostia o Fregene, non potevano avere altro programma se non quello di rifugiarsi a chiacchierare nelle Terme, che quelle sì erano vacanze popolari, le Feriae Augusti, che ancora ritroviamo nel vocabolo odierno del FERRAGOSTO. (Appuntamento -con sorpresa!- al 15.agosto!)

A I U T I :

notarium: amanuense
die admisso: spalancate le porte
xystum: viale
cryptoporticus: portico coperto
stomachi causa; per esercitare il fiato alla declamazione
exerceor: faccio ginnastica o footing
dies cito conditur: il giorno passa veloce
pugillares: il "notes"

PLINIO, il GIOVANE, Lett.IX, XXXVI

Quaeris quemadmodum in Tuscis diem aestate disponam.
Evigilo cum libuit, plerumque circa horam primam,
saepe ante, tardius raro.
Clausae fenestrae manent;
mire enim silentio et tenebris
ab iis quae avocant abductus et liber et mihi relictus,
non oculos animo sed animum oculis sequor,
qui EADEM quae mens vident quotiens non vident ALIA.
Cogito si quid in manibus,
cogito ad verbum scribenti emendantique similis
nunc pauciora nunc plura
ut vel difficile vel facile componi tenerive potuerunt.
Notarium voco, et die admisso, quae formaveram dicto;
abit rursusque revocatur rursusque dimittitur.

Ubi hora quarta vel quinta
(neque enim certum dimensumque tempus),
ut dies suasit, in xystum me vel cryptoporticum confero,
reliqua meditor et dicto.

Vehiculum ascendo. Ibi quoque idem quod ambulans aut iacens;
durat intentio mutatione ipsa refecta.

Paulum redormio, dein ambulo,
mox orationem graecam latinamve clare et intente,
non tam vocis causa quam stomachi lego;
pariter tamen et illa firmatur.
Iterum ambulo, ungor, exerceor, lavor.

Cenanti mihi, si cum uxore vel paucis, liber legitur;
post cenam comoedus aut lyristes;
mox cum meis ambulo, quorum in numero sunt eruditi.
Ita variis sermonibus vespera extenditur,
et quamquam longissimus dies cito conditur.

Nonnumquam ex hoc ordine aliqua mutantur;
nam, si diu iacui vel ambulavi,
post somnum demum lectionemque non vehiculo,
sed, quod brevius quia velocius, equo gestor.
Interveniunt amici ex proximis oppidis
partemque diei ad se trahunt,
interdumque lasso mihi opportuna interpellatione subveniunt.

Venor aliquando, sed non sine pugillaribus,
ut, quamvis nihil ceperim, nonnihil referam.

Datur et colonis, ut videtur ipsis, non satis temporis,
quorum mihi agrestes querelae
litteras nostras et haec urbana opera commendant.

VALE.

LUGLIO 2

La feconda opera edilizia di Nerone
dopo l'incendio di Roma

Ovviamente, il primo pensiero di Nerone dopo l'incendio (forse anche molto prima !) fu la costruzione della Domus Aurea, il cui nome, poiché non compare in Tacito, dovrebbe essere posteriore. Nerone, che era affiancato da due ingegneri tutto fare, subito fece conoscere un piano di larga portata. Avrebbe avuto infatti in mente un intero programma di lavori pubblici:

a) Un canale, dall'Averno fino a Ostia; esso comportava nientemeno la bonifica delle Pomptinae Paludes, non essendovi altra acqua.

b) La ricostruzione della città con canoni nuovi, diremmo avveniristici. Con i ruderi avrebbe colmato le Ostienses Paludes, servendosi, per il trasporto, del ritorno a vuoto delle navi che rifornivano di grano il mercato fluviale.

c) I fabbricati della nuova Roma sarebbero preferibilmente non di travertino (condivideva l'idea di Vitruvio -2,7- che questa pietra non resiste al fuoco perchè Tiburtina... simul ab igni tacta sunt, dissiliunt ac dissipantur) bensì di Saxo Gabino Albanove.

d) Avrebbe inoltre creato un corpo di custodes per impedire le manipolazioni con l'acqua del Comune, e un altro di vigili del fuoco.

e) Avrebbe fissato certe regole minime di previdenza anti-incendio, nonché alcune elementari condizioni di estetica urbanistica.

Roba davvero interessante... sopra tutto per le critiche!

Ceterum Nero usus est patriae ruinis exstruxitque DOMUM
in qua haud proinde gemmae et aurum miraculo essent,
solita pridem et luxu vulgata, quam arva et stagna
et in modum solitudinum
hinc silvae, inde aperta spatia et prospectus;
magistris et machinatoribus Severo et Celere,
quibus ingenium et audacia erat,
etiam quae natura denegavisset, per artem temptare
et viribus principis illudere; namque...
(qui segue l'elenco)

TACITO, Ann. XVII et XLIII

Namque (Severus et Celer) ab Lacu Averno
navigabilem fossam usque ad ostia tiberina
depressuros promiserant,
squalenti litore aut per montes adversos;
neque enim aliud humidum gignendis aquis occurrit
quam Pomptinae Paludes:
cetera abrupta aut arentia
ac si perrumpi possent,
intolerandus labor nec satis causae.

Nero tamen, ut erat incredibilium cupitor,
effodere proxima Averno iuga connixus est,
manentque vestigia irritae spei.

Ceterum, urbis quae domui supererant,
non, ut post gallica incendia,
nulla distinctione nec passim erecta,
sed dimensis vicorum ordinibus et latis viarum spatiis,
cohibitaque aedificiorum altitudine,
ac patefactis areis
additisque porticibus quae frontem insularum protegerent.

Eas porticus Nero sua pecunia exstructurum
purgatasque areas dominis traditurum pollicitus est.
Addidit praemia pro cuiusque ordine et rei familiariis copiis,
finivitque tempus
intra quod effectis dominis aut insulis apiscerentur.

Ruderi accipiendo Ostienses Paludes destinabat:
utique naves quae frumentum Tiberi subvectassent
onustae rudere decurrerent.
Aedificiaque ipsa, certa sui parte, sine trabibus,
saxo Gabino Albanove solidarentur,
quod is lapis ignibus impervius est.

Iam aquae, privatorum licentia interceptae,
quo largior et pluribus locis in publicum flueret, custodes;
et subsidia reprimendis ignibus in propatulo quisque haberet,
nec communione parietum
sed propriis quaeque muris ambirentur.

Ea, ex utilitate accepta,
decorem quoque novae Urbi attulere.

Erant tamen qui crederent veterem illam formam
salubritati magis conduxisse,
quoniam angustiae itinerum et altitudo tectorum
non perinde solis vapore perrumperentur;
at nunc patulam latitudinem et nulla umbra defensam,
graviore aestu ardescere !

LUGLIO 3

Scaramuccie animali
CORVO e CANE
in qualche convento boemo, anno 1643

Osservare gli animali e studiare le loro mosse è stato sempre un grazioso divertimento. Uno dei più pregevoli mosaici di Pompei, ad esempio, riproduce la lotta tra l'aragosta e il polipo, osservato sicuramente da qualche musaicista alessandrino, essendo quel mosaico un evidente prodotto della stessa mano che ha fatto i nilotica.

Ora noi, e ripescandolo nel nostro Balbín Bohuslaus, trarremo la descrizione di un accanito e divertente scontro, che finirà in k.o. tecnico a danno del cane. A scegliere questa pagina ci ha spinto il gustoso particolare che i gesuiti di quel seminario di Praga si erano permesso la libertà di denominare i loro cani (due gemelli) con i mitologici nomi di Castore e Polluce (voglio dire, ci ricordano cosí il mondo classico... nonché il mondo della tangentopoli, che in questa Antologia abbiamo visto già presente, con Cicerone e Verres, nel Foro Romano, proprio sotto le colonne del tempio di Cástore e Pollúce: cf. 18-19 febbraio).

Insieme con questi due cani (bohemi) crescevano anche due corvi. Ma lasciamo ora il resto allo scrittore latino, che per questo ha usato la lingua di Roma, perchè noi potessimo leggerlo senza la mediazione di chi sa quale lingua mitteleuropea.

In contubernio Sancti Wenceslai Pragae...
CANES duo, fratres gemelli (Castor et Pollux nomen erat),
CORVI item duo alebantur.
Perpetuum inter haec paria intercedebat bellum,
quod quidquid reliquiarum e cibis aut ex penu
alteris obvenisset, alteri sibi crederent detractum et ereptum.
Canes cum corvis, corvi cum canibus
hostilitates exercebant
aequo tamen Marte fere semper discedebant ex proelio.

BOHUSLAUS BALBIN,
Inter ADDITAMENTA o.c.

Contigit aliquando, me pluribusque aliis praesentibus,
altero corvorum nescio ubi absente,
alterum solum a canibus in areae medio deprehendi.

Statim in hunc corvum auxilio sui comparis destitutum
canes impetum faciunt;
alter canum a fronte, alter a tergo
mordere et despoliare plumis conantur.

Quid corvus faceret ?
Vociferatione summa socium in auxilium vocat,
nec minus acriter sese defendit
et in omnem partem minas intentat;
iam alter corvus in socii auxilium properabat,
cum Castor prioris corvi uropygium et pennas
in cauda iamiam ore apprehensurus esset;
corvus momento in tergum versus corneo illo suo rostro
Castorem ferit.

Sed ecce, quod minime timeri poterat,
in Castoris nares tam alte rostrum infigit,
ut extrahendi moram non haberet.

Canis Castor tam inopinato malo territus,
amens dolore, pendentem e carne sua corvum tenens,
dat se in fugam;
tum ligneas contubernii pergulas percurrit;
spectantibus nobis illam aream,
quem res esset exitum habitura.

Ubi ad descensum et scalas canis devenit,
turbato capite,
praeceps per gradus devolvitur cum corvo.
Modo canis, modo corvus
supra, infra et in orbem ruebant;
donec illo motu rostrum corvus extraheret
et canis narem liberaret,
sed copioso sanguine profluente.

Canis cruentatus statim se in angulum coniecit,
et inter trabes diu latuit,
neque umquam postea, licet incitaretur,
in corvum pugnare voluit.

At corvus, ubi se liberum vidit et defunctum periculo,
stetit in gradu,
quamque maxime inflato collo
crax, crax saepius iterando, victoriam cecinit.

Haec anno 1643 gesta.

LUGLIO 4

Bollettino metereologico;
Fine di Maggio 1560 in Brasile

Se Sant'Ignazio voleva essere informato sui particolari significativi della vita dei suoi figli (sapere perfino se i pidocchi gli rubavano il somno), immaginiamo quanto piacere gli avrebbe procurato questo bravissimo giovanetto (che poi sarà quasi fondatore di Sâo Paulo, in Brasile, ed è oggi Beato) che si diverte a raccontargli come laggiù... va tutto alla rovescia !

Mi rendo ben conto che potrei annoiarvi con delle cose banalissime. Tuttavia non mi tiro indietro; e a me, che sono stato colto di sacro stupore alla prima lettura di queste notizie, mi basteranno poche righe per trasmettervi la sfida.

Non è importante per noi se il tempo era laggiù bello o brutto quei giorni: bella è di buon sicuro la spontaneità e freschezza con la quale, in latino impeccabile, quel giovincello gesuita (in questa data, di 24 anni) risponde ai suoi superiori, che da Roma gli hanno chiesto informazioni su quel Mondo Nuovo. "Raccontateci, essi avevano scritto, ea quae apud vos sint vel admiratione digna vel isti nostro orbi incognita". Ed è bastato questo desiderio per spingere quel generoso Irmâo José Anchieta, non ancora sacerdote, a sfoderare il suo latino di scuola e redigere una lettera di 35 pagine, ripiena di ogni ben di Dio, soprattutto di descrizioni di animali (altro ché pidocchi!), che potrebbero gareggiare con le migliori del mio "zoo latino".

Prima dunque di farvi sentire i tuoni e relativo apparato elettrico di una vera tempesta tropicale (in pagina), vi premetto lo stupore del neomissionario su quella che per lui è un'irrazionale spartizione delle classiche stagioni: laggiù avrebbero altro timbro Le Quatro Stagioni di Vivaldi !

JOSE DE ANCHIETA, in Mon.Hist. Brasiliae, III, pp.204 s

Anni partium dimensio... rationi penitus est opposita:
quo enim tempore istic ver, hic hyems est, et contra,
sed ita utrumque temperatum est
ut nec hyberno tempori
solis calores ad iniuriam frigoris propulsandam,
nec aestivo
ad mulcendos sensus lenes aurae et humentes imbres desint...

Anni stationes ita sunt confusae
ut non facile possint distingui;
nec veri certum tempus nec hyemi potest assignari;
perpetua quadam temperie conficit sol cursus suos,
ita nec frigore horret hyems, nec calore infestatur aestas.
Nullo anni tempore cessant imbres,
adeo ut quarto, tertio aut secundo etiam quoque die
alternis vicibus sibi pluviae solque succedant.

Solet tamen aliquibus annis intercludi caelum et suspendi pluvia,
ita ut agri non vehementia quidem aestus, qui nimius non est,
sed aquae penuria sterilescant nec solitos fructus ferant;
aliquando etiam ex nimia imbrium inundantia
radices quas in cibum habemus computrescunt.

Tonitrua vero tanto fragore quatiuntur,
ut maximo sint terrori, sed raro iaculantur fulmina.
Tanta etiam lucis vehementia radiant fulgura
ut omnem hebetent et retundant oculorum aciem,
et cum die quodanmodo certare luminis splendore videantur.

Ad quod accedunt violenti furiosique ventorum turbines,
quorum tam vehementi impetu nonnumquam flatus commovetur,
ut aliquando ad orationis arma
consurgere intempesta nocte cogamur
contra tempestatis immanitatem;
aliquando etiam domo exire, ruinae periculum declinantes.
Nutant enim domus tonitruis concussae,
sternuntur nemora et omnia conturbantur.

Non multis ante diebus, cum essemus Piratiningae
post occasum solis coepit aër commisceri,
subito obnubilari caelum,
tunitruisque et fulguribus crebris minitari.
Tum ventus ab Austro consurgens,
paulatim ambire terras, donec, ad corum perveniens
(unde fere semper solet exoriri tempestas),
acceptis viribus tantopere invaluit
ut exitium minari Dominus videretur.

Concussit domos, tecta rapuit, stravit silvas;
arbores ingentis magnitudinis
alias radicitus eruit, alias medias confregit;
comminuit alias ita ut omnes obstruerentur viae,
nullumque pateret iter per nemora.

Mirum est quantas mediae horae spatio
(nec enim amplius duravit)
arborum et tectorum strages ediderit,
et quidem certe, nisi Dominus breviasset tempus illud,
nihil tantam vim posset retorquere
quin omnia funditus ad terram ruerent.

Sed inter haec omnia, illud magis mirandum,
quod Indi, qui eo tempore
potationibus indulgebant et cantibus (ut solent),
nihil ad tantam rerum confusionem exterriti,
nec saltare desierint nec potare,
perinde ac si omnia posita essent in summa tranquillitate.

LUGLIO 5

DUE CASCATE polifamose:
IGUAZU' E YAPEYU'

Esattamente, come già stavate pensando: sono proprio quelle che avete visto nel film THE MISSION. Impressionanti, fotograficamente; sorprendenti tuttavia quando descritte... in buon latino, da chi indubbiamente le ha dovuto mettere nel proprio conto !

MARTINUS DOBRIZHOFFER,
De Abiponibus I, 195,206

-----RISUM TENEATIS, AMICI ---------------------

Quaedam ex iis cauponis quae "paninothecae"
hodie in Italia dicuntur
("panineríam" tamen in Lipari insula reperi,
ubi Graeca triumphat lingua, etiam in hortu publico,
in quo ostenduntur 15 Odysseae hexametri),
festinanti viatori offerre solent
pastillorum omne genus,
plerumque pernae vel casei quadris farta.
Quidam vero caupo, ditius mercimonium quaeritans,
audacter offerre decrevit "pastilla cuiuslibet cibarii".

Ecce autem accedit ridiculus quidam cliens;
is, lecto nuntio, temptare cauponem decernit:

- Afferas mihi hodie, quaeso, pastillum ex elephanto !
Cui servus indubitanter:
- Statim quod petisti tibi apponetur; sedeas, rogo.

Transactis autem paucis momentis,
rediens puer, desolatu accentu
- Excusatos nos, ait, habere humaniter velis:
pastillo tuo erit tibi carendum,
quia heus, panis nobis hodie defuit !

Iguazú, fluvius est e Brasilia oriundus, per quem saepe Mammaluci,
quaranicas praedaturi gentes olim venerant.
Fluvius hic, non contemnendae molis lemborumque maiorum patiens,
quattuor a Paranae ripa leucas emensus,
cataractae occurrit triginta ulnas altae,
ex qua formidabili cum murmure
fluvius praeceps gradatim devolvitur,
tanta aquarum copia resiliente ut spissus vapor, nubis instar,
illi loco incubans, a quattuor iam leucis semper videatur.
At in vicinia nullos commorari pisces aiunt
immani scilicet aquarum strepitu territos.

Navigantes, cum cataractae
(quam Hispani "salto", Quaranici "itù"
seu aquam per saxa venientem appellant)
transitus insuperabilis sit omnino,
terra iter faciunt lintresque manibus trahunt aliquandiu.

Tribus a cataracta leucis
fluvius leucae unius latitudinem retinet,
ex quo conice illum iure IGUAZU'id est fluvium grandem nuncupari.

-------------

Locum attigimus (id est confluentiam URUGUAY cum PARANA)
ex quo praecipites deteguntur aliae cataractae, YAPEYU'...

Cataracta omnium maxima... totum claudit flumen
scaphisque quae a Boni Aëris portu veniunt
transitum interdicit undique.
Lintres vero, prosequi certum iter ut possint,
nautarum humeris terra transportari solent.

Navigii genus quod apud Uruquarienses Indos in usu est
et hispanico vocabulo "balsa" dicitur iuvat hoc loco explicare.
Lintres duo praegrandes, interdum septuaginta pedes longi,
stipitibus transversis valide copulantur.
His arundines diligenter connexas, pavimenti instar substernunt.
In medio tuguriolum arundineum,
pellibus bubulis ad arcendas caeli iniurias tectum, assurgit.
Remis, non velis, et adverso et secundo flumine navigatur,
securitate quam velocitate maiori.
Remigibus ad haec opus est sat multis.

Immanes scopuli e quibus illa cataracta componitur
subiecto nitrati pulveris cuniculo, in auras eiecti sunt olim;
sed in flumen recidentia saxa
viam qua transitus vel naviculae pateret
omnem penitissime obstruxerunt.
Ita nimirum remedia ipso morbo saepius sunt nocentiora.

LUGLIO 6

Una teoria estetica
sul paesaggio di montagna (fine s.XVI)

Dunque, il paesaggio di montagna. L'ho trovato finalmente! Ed ero sicuro di trovarlo tra le mille pieghe del Thesaurus, in uno qualsiasi dei tomi dedicati all'arco alpino. Concretamente, nelle Historiae Cisalpinae, e per la precisione, dove si ricorda la fierezza dei montanari delle Alpi Retiche (che poi sono quelle di Bormio, di Livigno, di St.Moritz: forse anche Lo Stelvio: da programmare!). Il brano tuttavia è valido per ogni montagna. E vi invito a leggerlo col sottofondo dei sempre commoventi cori alpini; magari di "Il testamento del Capitano", con quel dolente verso da brivido: "l'ultimo pezzo alle montagne, che lo fioriscano di rose e fior."

Si sta parlando, nella pagina qui scelta, della roccaforte di Chiavenna, a Nord del Lago di Como; roccaforte poco gradita alla locale gens alpina: e ci si dice schiettamente il perché:

Insubrum olim hoc opus fuit et dignus castello mons,
qui intra fauces suas nivesque Rhaetos coërceret.
Sed tam vicinum limitem ferre gens alpina non potuit;
quia libera indoleque ferox
iugum putavit quidquid ante oculos urgeret: adeo verum est
exasperari populorum animos si constringi metuant !

Quaecunque homines terra dedit, mater est;
omnibusque Patriae affectum natura indidit.
Sed nulla gens maiori contentione delicias et soli glebas,
quam ista CAUTES et STERILIA SAXA propugnavit !
Non loco sed ingenio libertatem Rhaeti metiuntur,
et adspernari locorum squalorem angustiasque incipiunt
QUOTIES CLAUDI !
Si recte tamen naturae dotes...
(ma qui siamo già in pagina)

N.B. L'autore, a sorpresa, non è un nativo, bensì il fiammingo Erik De Put (1574-1646), successore a Lovanio nell'insegnamento umanistico del grande Justus Lipsius. Sullo spesore estetico delle sue riflessioni vogliamo soltanto aggiungere che non raggiunge la dimensione sacra del bosco (famosa la Lettera 41 di Seneca a Lucilio), nè si colloca in quell'ottica romantica che fa vedere a Virgilio il lento ma inessorabile incupirsi delle ore del tramonto (delizioso quel suo maioresque cadunt de montibus umbrae). Non sa nemmeno evocare il Puteanus, dalla distanza, quell'impalpabile atmosfera di pace e serenità che sente Tacito quando evoca, a proposito di Agricola, i monti della sua natia Provenza, dipinti per noi in questa pennellata, come dire? ecologica?: in loca pura atque innocentia.

(Troverete una notizia complementare sul tema, nel primo spazio disponibile, nella seconda delle due pagine dedicate, subito dopo, alle Isole Falkland).

ERYCI PUTEANI, Historiae Cisalpinae, lib.II.
nel Thesaurus: tomus III, pars posterior, p.1173.

Si recte naturae dotes arbitreris,
etiam rigentibus vallium campis
asperrimisque montium iugis
SUA AMOENITAS EST.
In ipso horrore invenias quod placet.
Ubi cuncta deesse censeas, maxima varietas est.

Aeternum alibi nivium onus vertices sustinent:
alibi vernaculum candorem frondosa distinguunt iuga.
Iam calvities rupium summa aestate,
canities adulta hyeme,
venerandam senii quandam dignitatem repraesentant.

Altissimis deinde scopulis
cadentes et elisae in spumam aquae,
cum strepitu ruunt,
et impactae saxis,
veluti irritamentis incitatae,
rursus subsiliunt,
donec, leniori paullatim alveo receptae,
iniuriam vincunt loci
coloremque, posita violentia, vindicant
et in limpidissimos rivos effunduntur.

Surgunt hinc inde marmoreae montium moles,
murorum turriumque velut imagines,
et structurae quaedam miracula mentiuntur.

In vallibus sparsae villae, et opimae alibi glebae.
In sterilitate fertilitas,
in horrore amoenitas,
in solitudine frequentia !

Oculorum delicias hic pictura invenit,
et omnem tamen artificis industriam natura vincit.

Iam rupium fauces,
callium anfractus,
fontium scaturigines,
torrentium nunc impetus nunc ignavia,
pontium fornices,
lacuum aequora,
pratorum colores,
arborum proceritas,
denique nova ubique telluris caelique facies...
spectantium rapit oculos et moratur
.

Accedit itinerum securitas:
ut tota provincia, tamquam una in urbe peregrineris.

LUGLIO 7

Le famigerate
Malvine e Falkland ! (1)

Hanno anch'esse una normalissima storia in Latino: anzi, è in essa esplicito il prudentissimo monito che, con evidente anticipo di secoli, i governanti spagnoli avevano formolato e anche divulgato: che non era il caso di fare una guerra per così poca cosa! parole testuali, purtroppo cadute, sembra, nel vuoto: ne ex parva scintilla ingens bellum exardesceret!

Rivediamo questa storia al nostro ritmo tranquillo. Per noi non sono qui necessarii tutti i dati raccolti dal solito Dobrizhoffer, che ha saputo di quelle Isole durante la dolorosa tappa del ritorno, quando il Re di Spagna pose fine alle missioni dei gesuiti nel Sudamerica: racconta Dobrizhoffer di esser passato da queste Isole con ben 152 confratelli (quindi, con precisa datazione, 1767) e aggiunge pure che nella stessa nave rientrava in Europa un De Nerville, governatore in quelle Isole al tempo dei Francesi. Cercate, se vi piace, la pagina dedicata allo SQUALO, perchè riporta un comico evento di questo viaggio!

Il nome delle Malvine viene dai primi coloni, oriundi da Saint-Malo, nella Bretagna francese (e bene si indovina il processo linguistico: Malouines = Malvines, anche se Saint-Malo dovrebbe essere in Latino Sanctus Maclovius) Si parla qui soltanto della Malvina maggiore: fu venduta dai Francesi agli Spagnoli nel 1767 e a Buenos Aires si parlò allora di una transazione con Carlo III per il valore di 800.000 scudi d'oro.

A questo punto riprenderemo il testo latino in diretta, nel quale ci si svela la strategia di questa mossa degli Spagnoli: essi, invece di voler trovarsi laggiù i Francesi, in qualche modo sulla via del oro dal Perù e dal Cile, preferirono popolarla con degli ergastolani. Alla fine della seconda pagina ci sarà anche un doveroso chiarimento: accanto a questa Malvina (maggiore), della quale si è sempre parlato, c'è un'altra Malvina, da pochi anni in possesso degli Inglesi, che la chiamano Falkland (in Latino senza incertezze, Falklandiam), e che un Governatore di Buenos Aires, Francesco di Paola Buccarelli (intorno al 1770) si affrettò ad occupare. Attenti ora alle parole: paulo post Anglis, Rege Catholico iubente, restitui curavit...

NE EX PARVA SCINTILLA BELLUM INGENS EXARDESCERET !

MARTINUS DOBRIZHOFFER, Historia de Abiponibus I, l74 ss.

Carolus III hanc exterorum coloniam
opulentissimis auro argentoque
provinciis Peruvianae ac Chilensi vicinam,
si quando, dissuta Hispanorum Gallorumque amicitia,
bellum impenderet,
monarchiae suae periculosam existimavit.

Familiis gallicis in Europam translatis,
hispani habitatores suffecti sunt, tales plerique,
qui criminum rei vel carcere vel supplicio dignos se reddidere.
Vix erit unus omnium qui carcerem mortemve celerem
prae Insulae huius cotidianis diuturnisque calamitatibus
sibi non praeoptaret.

Illi gubernandae Philippus Ruizius Puente,
navis bellicae LA LIEBRE (lepus) gubernator designatus,
qui incolas novos, bellicam supellectilem annonamque
advexerat.

Comes illi iverat alia navis bellica,
LA ESMERALDA dicta (= smaragdus), a Matthaeo Collao gubernata.
Idem navarchus (vir et optimus et nauticae peritissimus
licet in nautas aliquando rigidior),
eadem navi ex Maloina insula ad portum Montevideo redux,
me cum 152 sociis in Europam transportavit.
Nerville, Gallum,
Praefectura infelicis illius insulae defunctum,
nobiscum habuimus,
ex quo, uti ex Hispanis qui ibi versati sunt,
pleraque didici quae de hoc argumento conscripsi.

Infelicem perquam meditate voco Insulam,
Insulis Fortunatis licet a Gallis quibusdam par iactetur
(neque id mirum cuiquam videatur;
laudamus enim venales quas extrudere volumus merces!).

Audi quae ex idoneis auctoribus
de Maloina Insula accepi:
nec ab Indis neque a feris quadrupedibus habitari umquam potuit,
rerum omnium quae ad vitam tolerandam pertinent
OMNINO EXPERS.

Iuncos palustres pro arboribus, muscum pro gramine,
paludem limumque pro terra,
frigus rigidissimum semper pro aëre,
noctem fere perpetuam, nebulas, caliginem pro sole
offert habitatoribus novis.
DIES ENIM LONGISSIMA PAUCISSIMARUM HORARUM EST.

(e il peggio è ancora da venire!)

LUGLIO 8

Le famigerate
Malvine e Falkland (2)

A questo punto mi concedo arbitrariamente un qualche diritto di "invasione": non però nelle Falkland (absit! sarebbe un casus belli). Intendo invadere questo spazio libero per complementare un'idea di tre giorni fa: l'amore per il paesaggio, espresso però in Latino. Tra le famose e piacevolissime biografie raccolte dall'Erythraeus nella sua più volte citata PINACOTHECA, compare un tale ai quali i versi Latini spuntavano senza sforzo. Non era però d'accordo lo zio, responsabile della sua buona educazione, e lo costrinse a dedicarsi alla giurisprudenza. Ecco allora il nostro uomo in giro da un paese all'altro di questa Italia che ha sempre amato collocare le sue borgate nei ventilati cocuzzoli dei monti !

E` a questo punto dove viene segnalata la sensibilità estetica di questo poeta, che non aveva bisogno di altro per sentirsi attirato ad una sorta di sbornia ecologica e poetica dinanzi a tanto ben di Dio: ed ecco le più gradite frasi latine del commento, che è, bisognava pur dirlo chiaramente, dell'Erythraeus:

Quibus in oppidis, edito excelsoque loco fere omnibus positis,
cum camporum amoenitates,
nemorum viriditates,
avium concentus,
perlucidi decurrentium amnium liquores,
dulces lenis aurae susurri,
denique saxa ac solitudines voci respondentes,
satis sua sponte ad canendum propenso
acres quasi stimulos adderent,
multa tum graviter tum iocose composuit...

Chi era questo prolifico poeta? (poiché a qualcuno potrebbe venire la voglia di rintracciarlo in qualche biblioteca specializzata). Un tale Ioannes Baptista Lallius, Nursinus, del quale ci danno questo pittoresco dato anagrafico: che cioè "ebbe a balie le stesse Muse": simul ac natus, Musarum gremio exceptus est et quasi in nutricatu earum eductus. (l.c. biografia n.LXXIII).

(Ora non dimenticate che la pagina odierna è la seconda sulle Falkland, con le quali il discorso sull'estetica del paesaggio di montagna non c'entra affatto: sterilissimae insulae... horrent plerumque! Non appetibili...nemmeno per i pinguini )

Furentibus Austris, quippe Polo Antarctico propinqua,
turbinibus saevissimis tempestatibusque horret plerumque.
Gelu, continuis fere nivibus sociatum, eo intolerabilius
quod in tota quae quidem minime ampla est insula,
nihil ligni seu ad focum alendum,
seu ad condendum tugurium usquam suppetat,
nisi navi ex Insula Ignis non sine periculo afferatur.

Navis La Esmeralda nivibus semper tecta
illo in portu steterat, ut nautae hispani mihi affirmabant,
fatebanturque sibi tanto e frigore
congelasse manus, ut
nisi vini cremati crebro haustu incaluissent identidem,
funibus tractandis,
et quibusvis demum quae navis offert functionibus
impares se viderent.

Caprae quas Galli attulerant,
pabuli seu penuria seu noxio succo
confestim enectae omnes.

Triticum quod iidem in solo scilicet uliginoso seminarunt,
numquam ad maturitatem pervenit,
quin culmo semper curtissimo
vix in spicam pubescentem adolevit.
Hinc commeatu europaeo iamiam consumpto
frequens esuries miseriis ceteris saepe accessit.

Annonae supplementum volucres aquatiles fuerunt:
cygni referunt aliquam similitudinem
sed maiores, nam librarum duodecim pondus saepe aequant.
A Gallis D'outarde, a Batavis Anglisque pinguines dicuntur.
Panis loco, nitratus pulvis glandesque plumbeae
Gallis militibus ceterisque dabatur
ut illis aves, avibus famem mactarent !

Hae quamvis sub Gallorum adventum
maximo essent numero,
quotidianis tamen scloporum ictibus
partim consumptae partim fugatae sunt,
adeo ut succedentes Gallis Hispani
hoc etiam sterilissimae insulae unico beneficio destituerentur.

Utilem nihilominus illis hanc esse insulam,
licet habitatoribus calamitosam fateamur necesse est,
quod navibus tempestate iactatis perfugium,
portumque classi non maximae parem
et aquandi opportunitatem offerat.
Loca aggressioni exscensionive hostili opportuna
aggere suggestuque tormentario munita fuerunt...

LUGLIO 9

Bombarde e colubrine:
la deterrenza del s.XV

Mi ero deciso a favore di una pagina latina per via della elaborata definizione delle bombarde installate a bordo dei galeoni portoghesi in navigazione per le coste occidentali dell'Africa sotto il comando di Vasco da Gama, quando ci è voluto ben poco per farmi capire che gli "antefatti" mi obbligavano a premetterne un'altra. E ce ne vorrebbero parecchie in più per dar fondo al ricchissimo filone narrativo che giace ancora, a disposizione degli studiosi, qualora vogliano essi rileggere in profondità la storia delle imprese aperte dai Portoghesi verso Oriente (a partire dal 1497) dopo il felice successo di Cristoforo Colombo verso l'Occidente al servizio della Corona Spagnola.

Non saranno le nostre brevi pagine le più indicate per segnalare la disponibilità di queste opere in latino. Ma sarà questo breve spazio sufficiente per gridare agli studiosi quanto stiano perdendo quota quegli storici che il Latino preferiscono lasciarlo ai ragazzi o lo considerano utile soltanto per conoscere meglio l'Italiano. Il Latino è stato per secoli il veicolo naturale della nostra cultura, e ignorarlo è... un manifesto vuoto, se non un indizio di deliberata ignoranza.

Veniamo dunque al sodo. Prima della pagina delle bombarde e colubrine che ebbero allora, fine del secolo XV, sulla costa del Mozambico, lo stesso effetto dialettico della più moderna atomica ad Hiroshima, sarà utile premettere "due cartoline" per incorniciare almeno il senso e la marcia di quella spedizione portoghese. E la prima cartolina, sarà sulla partenza della flotta da Lisbona: la seconda, una fugace informazione sui primi contatti con le genti d'Africa in occasione degli inevitabili approvvigionamenti d'acqua (in latino c'è l'efficacissimo verbo adaquare che parla da solo). Vediamo dunque, dopo la processione che accompagna l'imbarco a Lisbona, le altre impressioni della partenza. Siamo al VII Idus Iulias, per l'esattezza, al 9 luglio 1497. Dinanzi, quindi, ad una pagina commemorativa; è appena passato il centenario!

(Nella pagina seguente troveremo i Portoghesi alla fonda di fronte al Mozambico... costretto, loro malgrado, a mettere in mostra le perverse capacità dell'artiglieria, mai vista da quelle parti).

MAFFEI, l.c.

Sacris omnibus ad propitiandum caeleste numen
rite procuratis,
praeeunte cum hymnis et canticis agmine sacerdotum,
navarchi et caetera turba cum ardentibus cereis,
eodem ordine supplicantes,
nudis pedibus ad scaphas usque deducti.

Moesta cum fletu sequebatur civitas,
quasi tam lecta civium manus ad manifestum exitium rueret.

Ac quamdiu laetis de more vocibus
ac vario tympanorum tubarumque concentu
anchoras moliuntur, rudentes expediunt,
et reliqua munera certatim obeunt nautae,
miram hilaritatem vultu prae se tulit Gamma sociique.

Ast ubi solutis anchoris ac sublatis antennis,
ultimum signum profectionis insonuit,
tum vero mutuo conspectu
partim integratae, partim coortae omnibus lacrimae:
nec modus fuit quoad vehementior Boreas
naves in altum provectas ex oculis abstulit.

(Id accidebat anno post Christum natum millesimo
quadringentesimo nonagesimo septimo, ad VII Idus Julias,
anni tempore, ut postea compertum est, minime idoneo)...

Ad locum Sancti Blasii qui dicitur appulsi,
vagantes in litore Aethyopas
clitellatis insidentes bobus opimis,
et festivo tripudio et fistularum cantu se oblectantes vident.

Adhibiti confestim interpretes,
cum nullum sermonis commercium reperirent,
partim nutibus, partim aereis crepitaculis,
vitreis globulis aliisque id genus crepundiis,
quibus mirum in modum capitur gens,
ad pecora bovesque invicem permutandos alliciunt.

Quo in negotio,
cum se admodum difficiles praeberent barbari,
rixa ut fit excitata,
ne gentem plane abalienaret Gamma,
vela fieri statim imperat.
Saeva inde procella iactati...

Quintum diem Gamma ibi moratus,
mira cum barbaris familiaritate contracta discessit,...

LUGLIO 10

La deterrenza dell'artiglieria
dei galeoni portoghesi del s.XV

Siamo ormai nella zona del Mozambico, dove i portoghesi trovano un tutissimum portum, quamquam exiguum. Mahometani ferme tum inhabitabant, Abrahemo, Quiloae Tyranno, subiecti; perque praetorem (XEQUE Arabes vocant), ab eo regebantur. Adversus id oppidum, ad quattuor passuum milia, sunt insulae quae, a columna ibidem a Vasco posita, Sancti Georgii nominantur. Ad eas insulas cum Lusitani stetissent, ab iis qui a Mozambico explorandi causa prodierant, initio pro Turcis vel Saracenis habiti, facile cum xeque per munera et vinum et scitissima saccari condimenta, quorum avidissima gens est, pacem et amicitiam iniere.

Fin qua le cose vanno a gonfie vele, e si ottiene perfino l'ingaggio di due navium magistri, cioè due piloti per continuare fino all'India. Ma quando, dalle decorazioni della nave di Vasco da Gama, si rendono conto i Maomettani che non hanno a che fare con Turchi del Mar Rosso, bensì con Europei e per di più Cristiani, confestim hospitalitas omnis in odium versa et nostri telis ac sagittis aquatione prohiberi coepti. E qui è dove subentra la descrizione del dispositivo bellico portoghese.

Mi capita felicemente di riscoprire in un secondo tempo un'altra relazione, fatta anch'essa in latino, dello stesso episodio: anzi, con l'evidenza che essa è stata utilizzata dal Maffei senza grossi tentennamenti. Ritengo quindi che a voi, oltre che da aiuto, servirà anche per fare una piacevole esperienza scientifica: riscontrare il perché di scelte diverse. Il nuovo "testo paralello" che subito vi premetto, proviene dal Thesaurus Rerum Indicarum, di Pietro Iarrico, Coloniae Agrippinae, 1605, pp.29-30.

Visa ergo barbarorum perfidia,
Gamma, indignatione commotus,
tormenta extemplo disploderent magistris edixit;
plurimi itaque neci dati.
Mirabantur rem caeteri;
nondum enim apparuerant barbaris bellicae illae fistulae,
ferreos ex arce globos cum horrendo fragore contorquentes.

Ubi momento laceri et exanimes plurimi simul conspecti sunt,
et fragor ille desaevisset,
Mozambicus Praetor, qui Regis Quiloae nomine loco praeerat,
supplices ad Gammam oratores
placandae irae et sui purgandi causa transmisit:
si quid minus amice in hospites consultum sit,
id suo nequaquam consilio esse factum,
orare se ut huiusmodi fulguratione abstineret...

JOANNIS PETRI MAFFEI, Historiarum Indicarum, lib.I.

Nondum apparuerant gentibus iis
novae subtilitatis et operis admirandi BALLISTAE,
oblongum in tubum et aequaliter teretem ex aere fusili figuratae.

Quae non funibus aut nervis intentae
singula mittunt spicula,
sed inexcogitata priscis ratione,
ad applicitos tenui a tergo foramine igniculos,
cum incremento multiplici rapiendos,
certo primum nitrati ac sulphurei pulveris modulo temperatae,
insertos dein ore patente
ferreos ex arte globos, catenasque et alia obturamenta,
fulminum instar flammis eluctantibus,
cum horrendo fragore contorquent.

Eiusmodi tormenta complura Lusitanus de more
disposita et collibrata ad navium fenestellas habebat.
Sed ab iis exercendis,
ne perterritos metu incolas abalienaret ab se,
consulto abstinuerat. Verum ubi fraudem ac vim,
et suos paene circumventos animadvertit,
indignatione commotus,
extemplo disploderent magistris edixit !

Illi sine mora exsequuntur imperium.
Ac primo videlicet fumus ater, et fumo intermicantia fulgura
et crebra tonitrua caelo sereno,
attonitos defixosque rei novitate barbaros tenuere.

Ast ubi ante pedes praetoris ipsius,
momento laceri et exanimes quatuor simul viri conspecti sunt,
enimvero tum quasi haud dubie infenso infestoque numine,
correptis undique ac paene depressis turba navigiis,
lymphati amentesque in proximam continentem ex insula
sese cuncti proripiunt.

Inde praetor, animo vix tandem a summa trepidatione collecto,
supplices ad Gammam oratores
placandae irae et sui purgandi gratia transmisit:
si quid minus amice in hospites consultum sit,
id suo consilio nequaquam esse factum.
Magistros, qui mercedem fraudulenter abstulerint,
iam non esse in sua potestate:
quod alter in avia et interiora se abdiderit,
alter subitis machinarum ictibus
foeda laceratione discerptus, perfidiae poenas luerit.

Gamma, quod pluribus disceptandi tempus non erat,
remissa mercede, magistrum accepit...
multo etiam prioribus nequiorem !

LUGLIO 11

Cur Abipones sint
adeo vegeti et vivaces.

Avete senza altro scoperto la mia tattica: quando mi sento invitato a introdurre in questa Antologia qualche nuova bella scoperta, il trucco è facile: amalgamerò entro lo spazio di una sola giornata quei testi che prima ne avevano riempite due! E ci vanno anche bene, poiché l'una serve da introduzione all'altra. Come nel caso di oggi e di domani!

Vivida vivaciaque corpora
et parentibus debent suis Abipones et sibi.
Profecto vigor iuventae, per temperantiam conservatus,
in caeteram aetatem, atque adeo in ipsam sobolem derivatur.
A morbidis enim languentibusque
morbidos liberos procreari experientia docet.

Abipones toto quo adolescunt tempore
lasciviam nesciunt et licet indolis sint fervidae
nullo libidinum genere labefiunt.
Confabulationibus, ludis, facetiis indulgent,
ast verecundiae intra limites semper.
Ipso quo inter illos versabar septennio
nihil a me visum esse, auditum nihil,
quo petulantiam obscenitatemve oleret
asseveranter affirmo.

Instinctu quodam naturali sibi proprio
pudoris profanandi modos occasionesque
perhorrescunt pueri puellaeque.
Has cum illis seu clam seu palam confabulantes nusquam videas,
nunquam in foro otiosas.
Matribus domestico labore occupatis
sociam navare operam in deliciis habent.

Armorum equorumque exercitatione quotidiana
adolescentes maxime capiuntur.
In horum singulos bellissime convenit
horatianum illud:

Imberbis iuvenis tandem custode remoto,
gaudet equis canibusque et aprici
gramine campi...(AP.161-162)

DOBRIZHOFFER, Historia de Abiponibus, II,52

Non omnia quae apud barbaros barbara.
Ex fimo elegans saepe flosculus;
inter spinas rosa nascitur.

Ut bona mixta malis,
sic Abiponum nativis vitiis
virtutes quaedam consociantur,
christiano homini prorsus dignae.

Ex multis memorabo praecipuas,
ita tamen ut vitiorum non obliviscar.

Tota corporis conformatione
quantopere decorum servent Abipones
aegre crediderint Europaei.
Ex eorum vultu ac incessu
hilaris quaedam modestia virilisque gravitas elucet,
quam suavi tamen comitate norunt temperare.

Nihil solutum, nihil petulans vel asperum
eorum in actionibus deprehendas.

Cotidianis in congressibus pacata, tranquilla omnia.
Vociferationes inconditae, altercationes,
aculeata dicteriorum mordacitas,
nusquam locum habent.

Amant facetiam sermonis
sed a quibus omnis absit obscenitas acerbitasque.

Diurnas nocturnasque itineris molestias
festivis confabulationibus condire solent,
quin tamen quod spurcitiam oleat unquam salibus aspergatur.

Si quae interdum controversia incidat,
serena fronte, sedata oratione,
sententiam quisque profert suam;
nunquam,
quod quibusdam Europae populis solemne,
in clamores, minas contumeliasque erumpunt.

Hae quidem laudes ad Abipones sobrios pertinent;
temulenti enim,
excusso scilicet rationis freno,
amentes sibique ipsis dissimillimi evadunt.

Ceterum suis in conventiculis
urbanitatem colunt maxime,
alter alterum loquentem vix audet interpellare...

LUGLIO 12

I daini (damulae in latino),
quanto sono graziosi !

Anche questa giornata avrà un "pensum" doppio; in realtà qui ci troviamo dinanzi ad una narrazione continua. Quindi, buona lettura, che poi vi garantisco sarà gratificante ! Questo "daino" richiamerà una citazione di Virgilio; che a sua volta vi risulterà gradita.

DOBRIZHOFER, Historia de Abiponibus, I,309.

Campum ingressus, quoquo convertas oculos,
damas seu dorcades spectabis, europaeis nihil dissimiles.
Ab Abiponibus eegheak, ab hispanis venados seu gamos dicuntur.
Quae campos insident, castanei sed lucidioris sunt coloris;
quae silvas, obscurioris;
sed utraeque candidis punctulis distinctae.
Silvestres, cuezubirá, campestres quazutì a Quaraniis vocantur.
Tenerae nullo negotio domi cicurantur.

Damulam paucos ante dies natam, quam Indus mihi attulit,
bubulo lacte nutrivi meoque educavi in cubiculo.
Adultior cum vaccis quae in domus area mungebantur
et cum earum vitulis, vituli instar,
in campum excurrit cotidie ad pascua,
sed pro arbitratu suo ad meum rediit cubiculum.
Id clausum dum reperit, pedibus portae impactis,
intempesta saepius nocte se adesse significavit. *

Me, seu peditem seu equitem, canis ritu comitabatur.
Concurrentem in se canum turbam impavida aspexit
et pulsata pedibus humo etiam in fugam coniecit semper.
Collare nolis aeneis tinniens, quod illi appenderam,
canes perterruit universos depellitque,
adeo ut peregrinum id animal sibique periculosum putarint.

Carne, pane, radicibus, gramine vescebatur equidem,
sed quodvis papyri folium dulcissimus illi bolus et prae melle fuit !

PHILOSOPHIAM, quam, Magistro ut moris erat dictante,
triennio olim scripsi, totam sensim devoravit,
paginis aliquot DE MAGNETE, quae usui porro essent, mihi reservatis.
FOLIA MUSICA, me absente dolenteque, e mensa clepsit consumpsitque.

* Si trova anche in Virgilio (Aen.VII 490-492):

Ille manum patiens mensaeque adsuetus herili
errabat silvis rursusque ad limina nota
ipse domum, sera quamvis se nocte ferebat.

Cum collare, quod multos ante menses illi adhuc iuveni aptaveram,
iam aetate progrediente collum eius nimis constringeret,
illud relaxare temptavi.

Damula id mortis sibi inferendae proposito fieri rata,
meque hostem iam suum suspicans,
fugam cepit, remotioribusque in campis
per mensem, quin me reviseret, vagabatur.

Ab Indis visa est identidem;
ad illam revocandam mihique reconciliandam animum adieci.

Denique, papyri folio quod ei eminus ostentaveram adlecta,
trepido quamvis pede me adiit,
et aliis atque aliis papyri foliis per intervalla porrectis,
domum usque secuta est.
Immemor iam terroris ac simultatum
in meo dein contubernio dum vixit fidelissime perseveravit.

Saepe cum mulis per semihoram luctans, concurrentibus Indis,
visu plausuque dignum spectaculum praebuit,
nam pedibus posterioribus insistens,
anterioribus muli caput feriit identidem.

Qui dum calcibus morsibusque par pari referre conabatur,
damula, repetitis ultro citroque saltibus,
minas irasque ferocientis iumenti
celeritate incredibili elusit.

Totiens oppido plaudente stupenteque victrix,
cum mulo indomito in campo congressa,
spina dorsi eius calcibus confracta demum succubuit,
iam biennis et (masculus enim erat) mediocriter cornutus.

Quo luctu eius interitum simus prosecuti,
vix credideris.
Librum musicum, eius pellicula vestitum, retineo etiam nunc.

Memorabilior alia damula femella
in Quaranico Sanctorum Apostolorum oppido educata.

Marito inhians, in silvas excurrit,
incolis eius iacturam deplorantibus.
Post mensium aliquot absentiam,
cum damula quam interea peperit sua redux
hero se cum foenore reddidit suo.

Qui naturae instinctum feraeque eximiam fidelitatem non suspiceret
nemo omnium fuit.

LUGLIO 13

Come si faceva un gelato
al tempo del barocco ?

Ce lo dirà oggi uno di quei soliti eruditi che avevano la chiacchiera facile anche nel più ricercato latino: il gesuita Giannettasio, docente di Matematiche e anche di Lingua Ebraica, ma buontempone e amante delle lucubrazioni latine durante le felici vacanze nella costa sorrentina. Una serata estiva senza vento diventava per lui una buona occasione per sfoderare il frasario della gelateria ! Gustatevi dunque "al fresco" quello che allora si denominava "sorbetto", fatto con la neve immagazzinata.

Etenim, quia iam zephyri, inclinante in occasum die, posuerant
et aestus supra modum incaluerat...

E` allora quando il nostro polivalente umanista spedisce il garzone alla ricerca della neve (chi sa in quali frigo la conservavano!). Ma, essendo il nivis venditor un incallito giocatore, non sarà possibile disturbarlo.

ut nullo pacto, etsi hominem precibus onerasset,
ab aleis divelli potuerit.

Il gelato sarà dunque "fatto in casa" e non ci sorprenderà nemmeno la confessione finale; che cioè lo stesso artigiano non lo vorrà assaggiare! Vi posso annunciare a questo punto, che probabilmente avranno maggiore gradimento altri gelati... fatti con una ricetta in esametri! Ce l'ho pronta per un successivo volume (anche il cioccolatto, il the... di colore però veneziano. Del resto, anche qui c'é l'eleganza di offrire il gelato in vetri di Murano!)

GIANNETTASIO, Aestatum Surrentinarum, lib.II, cap.II.

Post ubi sensim sorbillando vascula exhaurivimus,
ego alterum singulis propinavi: mihi vero minime.
Quod cum animadverterent,
"Cur -inquiunt- nihil admodum tibi reposuisti?"

Quibus ego: quia id genus potionis, si modum superet,
stomacho nocet; et meo praecipue,
quippe frigidissimo, ut cibum vix decoquat.
Atque hinc ego plurimos oriri morbos exsistimo,
et imprimis luem hypocondriorum, qua nulla id aetatis nocentior.
Quare illos neutiquam laudo qui
adeo intemperanter huic potioni indulgent,
ut interdum supra decem vascula ingurgitent verius quam sorbillent.
Istuc autem haudquaquam sitis est, sed gula,
neque id fieri sine piaculo posse crediderim.
Quamquam non adeo sum scrupulosus.

Hinc, ad amicos: recreemus nos -inquam- frigida;
deinde, si per otium licebit, quaestiunculam absolvemus.
Illi vero: Istuc quam maxime optamus !

Nil igitur cunctatus, ad potionem adornandam me confero !
Dimidium nivis minutim attero:
spargo desuper salis plurimum mixtimque permisceo.
Mox trusatile vasculum iam aqua (massilica) bene plenum
in aliud ex subere, intusque picatum, intrudo:
postea vero, inter utrumque quod vacuum erat, nive repleo
dextraque apprehensa vasis ansula circumago et verso,
(ut sic nix, motu agitata, fieret acutior
et quantocius aqua frigesceret.)

Ubi vero versavi aliquantisper, manus lavo:
illas enim penetrabile nivis frigus, ut ait poëta,
iam paene adusserat.
Quibus mox panno detersis,
os, quod in inferiore parte suberei vasis erat,
educto epistomio recludo,
(ut scilicet illac liquatae nivis aqua difflueret).
Ni facias, illa supereffluens,
in vasculum trusatile immittit sese, mulsamque conspurcat.

Ut demum effluxit, os iterum occludo;
exin, ut versavi rursus aliquantulum,
opperculum attollo atque introspicio si aqua coeperit indurescere.
Quia vero circa vasis latera iam congelaverat,
cocleari gelatam disrumpo atque ab latere divello;
ut ita reliqua nivis ritu citius congelascat;
quo adfecto, vas operculo claudo reliquumque nivis comminuo,
permixtoque sale in vas mitto.
Deinde tamdiu vas verso,
quoad aqua omnis tanquam grando concreta est.

Tunc demum, amicis accersitis, expono in mensula
tria vascula mundissima ex crystallo lactea,
quae Venetiis coëmeram cum Italiam perlustrarem.
Quae mox vascula ita largiter impleo,
ut maior gelatae pars, supra illorum labra,
pensilis quasi glacies exstet:
adeo nimirum aqua prae frigore concreverat.
Illa post deinde amicis porrigo,
quaesoque ut delibare velint.

Vascula illi accipiunt, atque "Tu large -inquiunt- liberalis!".
Dein, prout dulcissimam aeque ac delicatissimam nivem praegustant:
"Nihil sane supra esse potest,
ambidexter tu quidem -aiunt- et calida simul et frigida
scis quam scitissime adornare !"

LUGLIO 14

Oggi "14 juillet"
= La Bastiglia !

Oggi neanche la stampa nostrana tralascierà di ricordare i fatti, troppo noti, della Bastiglia, di Parigi, all'inizio della grande Rivoluzione Francese.

E` più che probabile che qualche pezzo di buon latino sia stato scritto anche nelle storie del tempo, pubblicate "a caldo", prima che il latino fosse mandato in soffitta. Noi qui faremo un salto all'indietro, di parecchi secoli, fino a trovare un momento... in qualche modo anticipatore. Mi sembra che lo scopriremo facilmente rileggendo un pezzo di bravura di Catilina, il quale, e ciò non vi sfuggirà, sa usare, anche lui, in quel conciliabolo confidenziale, la forza dialettica del QUOUSQUE TANDEM !

Il brano però, per il solito motivo di spazio limitato, dovrà incominciare, insieme con l'introduzione di Sallustio, già da questa pagina: prendetela con maturità: sarà forse lunga come pagina, ma cercate fra i capi o segretari dei nostri partiti uno solo che sappia mettere la parola FINE dopo 62 righe densamente programmatiche !

SALLUSTIO, Catilinae Coniuratio, cap.20

Catilina, ubi eos quos paulo ante memoravi, convenisse videt,
tametsi cum singulis multa saepe egerat, tamen
in rem fore credens univorsos appellare et cohortari,
in abditam partem aedium secedit, atque ibi,
omnibus arbitris procul amotis, orationem huiuscemodi habuit:

Ni virtus fidesque vostra expectata mihi forent,
nequidquam opportuna res cecidisset;
spes magna, dominatio in manibus frustra fuissent,
neque ego per ignaviam aut vana ingenia
incerta pro certis captarem.

Sed quia multis et magnis tempestatibus vos cognovi
fortes fidosque mihi,
eo animus ausus est maxumum atque pulcherrumum facinus incipere,
simul quia vobis eadem quae mihi bona malaque esse intellexi;
nam idem velle atque idem nolle, ea demum firma amicitia est.

Sed ego quae mente agitavi,
omnes iam antea divorsi audistis.
Ceterum mihi in dies magis animus accenditur
cum considero quae condicio vitae futura sit
nisi nosmet ipsi vindicamus in libertatem.

Nam postquam res publica
in paucorum potentium ius atque ditionem concessit,
semper illis reges, tetrarchae, vectigales esse;
populi, nationes stipendia pendere;
ceteri omnes, strenui, boni, nobiles atque ignobiles,
vulgus fuimus, sine gratia, sine auctoritate,
iis obnoxii quibus, si res publica valeret, formidini essemus.

Itaque omnis gratia, potentia, honos, divitiae
apud illos sunt aut ubi illi volunt;
nobis reliquere pericula, repulsas, iudicia, egestatem.

Quae QUOUSQUE TANDEM patiemini o fortissumi viri ?
nonne emori per virtutem praestat,
quam vitam miseram atque inhonestam,
ubi alienae superbiae ludibrio fueris, per dedecus amittere ?

Verum enim vero, pro deum atque hominum fidem,
victoria in manu nobis est, viget aetas, animus valet;
contra illis annis atque divitiis omnia consenuerunt.
Tantummodo incepto opus est ! Cetera res expediet.

Etenim quis mortalium, cui virile ingenium est,
tolerare potest illis divitias superare quas profundant
in exstruendo mari et montibus coaequandis,
nobis rem familiarem etiam ad necessaria deesse ?

Illos binas aut amplius domos continuare,
nobis larem familiarem nusquam ullum esse?
Cum tabula, signa, toreumata emunt
nova diruunt, alia aedificant,
postremo omnibus modis pecuniam trahunt, vexant,
tamen summa lubidine divitias suas vincere nequeunt !

At nobis est domi inopia, foris aes alienum,
mala res, spes multo asperior:
denique quid reliqui habemus praeter miseram animam ?

Quin igitur expergiscimini ?
En illa, illa quam saepe optastis libertas,
praeterea divitiae, decus, gloria in oculis sita sunt;
fortuna omnia ea victoribus praemia posuit.
Res, tempus, pericula, egestas, belli spolia magnifica
magis quam oratio mea vos hortantur.

Vel imperatore vel milite me utimini:
neque animus neque corpus a vobis aberit.
Haec ipsa, ut spero, vobiscum una CONSUL agam,
nisi forte me animus fallit
et vos servire magis quam imperare parati estis !

LUGLIO 15

Ancora La Bastiglia ?

Senza esitazioni di sorta. Oggi però passiamo al "tono maggiore" concedendo la parola a chi queste "rivoluzioni" le ha studiato a livello filosofico, ma coi piedi per terra. La rivoluzione in realtà è stata il cibus quotidianus di ogni popolo e cultura. Vi troveresti qui a confronto con Platone, essendo sue le idee riportate da Cicerone in quel trattato DE REPUBLICA, che in fondo, sotto la convenzionale forma di una "tavola rotonda", è il sunto di quanto egli vuol trasmettere ai "repubblicani di Roma".

Prima però di incominciare, Vi ricordo che anche in Erodoto si trova una analisi parallella di questa inevitabile girandola delle tre forme possibili di governo, che regolarmente si danno un ricambio fatale, essendo noi uomini decisamente "ingovernabili".

Diamo la parola a Scipio Aemilianus (l'Africanus Minor, 185-129 a.C.)

CICERO, DE RE PUBLICA, lib.I. 42-44

Est omnino,
cum de illo genere rei publicae (quod maxime probo) quae sentio dixero, accuratius mihi dicendum
de COMMUTATIONIBUS rerum publicarum,
etsi minime facile eas in ea re publica futuras puto.

Sed huius REGIAE prima et certissima est illa mutatio:
cum REX iniustus esse coepit, perit illud ilico genus,
et est idem ille tyrannus,
deterrimum genus et finitimum optimo.
Quem si optimates oppresserunt, quod ferme evenit,
habet statum res publica de tribus secundarium;
est enim quasi regium,
id est patrium consilium populo bene consulentium principum.

Sin per se populus interfecit aut eiecit tyrannum,
est moderatior quoad sentit et sapit et sua re gesta laetatur,
tuerique vult per se constitutam rem publicam.

Si quando aut regi iusto vim populus attulit
regnove eum spoliavit aut etiam, id quod evenit saepius,
optimatium sanguinem gustavit
ac totam rem publicam substravit libidini suae
(cave putes autem mare ullum aut flammam esse tantam
quam non facilius sit sedare
quam effrenatam insolentia multitudinem),
tum fit illud quod apud Platonem est luculente dictum,
si modo id exprimere Latine potuero;
difficile factu est, sed conabor tamen.

Cum enim -inquit- inexplebiles populi fauces
exaruerunt libertatis siti,
malisque usus ille ministris
modice temperatam, sed nimis meracam libertatem sitiens hausit,
tum magistratus et principes, nisi valde lenes et remissi sint
et large sibi libertatem ministrent,
insequitur, insimulat, arguit;
praepotentes, reges, tyrannos vocat.

Puto enim tibi haec esse nota.

- Vero mihi -inquit- esse notissima !

Ergo illa sequuntur: eos qui pareant principibus,
agitari ab eo populo, et servos voluntarios appellari;
eos autem, qui in magistratu privatorum similes esse velint,
eosque privatos,
qui efficiant ne quid inter privatos et magistratum differat,
ferunt laudibus et mactant honoribus,
ut necesse sit in eiusmodi republica plena libertatis esse omnia,
ut et privata domus omnis vacet dominatione
et hoc malum usque ab bestias perveniat,
denique ut pater filium metuat, filius patrem neglegat,
absit omnis pudor ut plane liberi sint,
nihil intersit civis sit an peregrinus,
magister ut discipulos metuat et iis blandiatur
spernantque discipuli magistros,
adulescentes ut senum sibi pondus adsumant,
senes autem ad ludum adulescentium descendant,
ne sint iis odiosi et graves.

Ex quo fit ut etiam servi se liberius gerant,
uxores eodem iure sint quo viri,
in tanta libertate canes etiam et equi, aselli denique liberi sint,
et sic incurrant ut iis de via decendendum sit.

Ergo ex hac infinita -inquit- licentia
haec summa cogitur:
ut ita fastidiosae mollesque mentes evadant civium,
ut, si minima vis adhibeatur imperii,
irascantur et perferre nequeant;
ex quo leges quoque incipiunt neglegere,
ut plane sine ullo domino sint".

Tum Laelius: "Prorsus -inquit- expressa sunt a te
quae dicta sunt ab illo"...

Quae sequuntur, pretii haud minoris,
recte feceritis
si ex pleniore tractatu hauriatis.

LUGLIO 16

La Bastiglia: terza puntata

Poiché siamo in tema di rivoluzione, facciamo un altro passo indietro: dopo un efficace Catilina, ascolteremo un altro oratore... di mezzo secolo prima.

La fonte sarà ancora Sallustio, sebbene il tema questa volta non sarà la Congiura di Catilina, bensì la Guerra di Giugurta, altro suo lavoro monografico. Dal quale avremo anche l'informazione, senza però la corrispettiva descrizione, che Mario celebrò un trionfo solennissimo a Roma, a chiusura definitiva di un prolungato intervento romano nella Numidia, odierna Algeria.

Il trionfo di Mario avvenne esattamente il 1º gennaio del 104 a.C. (il suo compaesano Cicerone era proprio nato due anni prima, il 106).

Marius consul absens factus est, et ei decreta provincia Gallia,
isque Kalendis ianuariis magna gloria triumphavit.
Et ea tempestate spes atque opes civitatis in illo sitae.

Caio Mario dunque, in quei tempi, pur essendo un homo novus, cioè un uomo venuto su dalla gavetta, era "l'uomo dell'anno" a Roma. In permanente polemica con i nobiles, si fece amare dalla plebe e dal mondo militare per una oratoria rude e senza fronzoli, della quale possiamo dare un saggio stralciando frasi scelte di un suo famoso discorso a Roma, prima dell'ultimo e definitivo imbarco per l'Africa.

SALLUSTIO,
Bellum Iugurthinum, LXXXV

------ RISUM TENEATIS, AMICI ! ----------

In puellarunm catechesi.

- Estne aliqua inter vos,
quae commemorare valeat
se QUEMQUAM FECISSE BEATUM hac hebdomada ?
- Id ego commemorabo, et quidem libenter:
apud materteram per diem integrum perseveravi.
- Quo autem modo? aegrotantem comitata ?
- Immo, validissimam:
sed probe memini quanta respirasset beatitudine
cum mihi abeunti ultimum tandem dixit VALE !

Bellum me gerere cum Iugurtha iussistis;
quam rem nobilitas aegerrime tulit.
Quaeso, reputate cum animis vostris num id mutare melius sit,
si quem ex illo globo nobilitatis
ad hoc aut aliud tale negotium mittatis,
hominem veteris prosapiae
ac multarum imaginum
et nullius stipendii;
scilicet ut in tanta re
ignarus omnium trepidet, festinet,
sumat aliquem ex populo monitorem officii sui...

Comparate nunc, Quirites, cum illorum superbia,
me HOMINEM NOVOM !

Quae illi audire aut legere solent,
eorum partem vidi, alia egomet gessi;
quae illi litteris, ea ego militando didici.
Nunc vos existumate FACTA an DICTA pluris sint.

Contemnunt novitatem meam; ego illorum ignaviam;
mihi fortuna, illis probra obiectantur...
Invident honori meo; ergo invideant labori, innocentiae,
periculis etiam meis, quoniam per haec illum cepi...

Nunc videte quam iniqui sint:
quod ex aliena virtute sibi arrogant,
id mihi ex mea non concedunt,
scilicet quia imagines non habeo,
et quia mihi nova nobilitas est, quam certe
peperisse melius est quam acceptam corrupisse...

Non sunt composita mea verba;
parvi id facio:
ipsa se virtus factis ostendit;
illis artificio opus est
ut turpia facta oratione tegant.

Neque litteras graecas didici;
parum placebat eas discere,
quippe quae ad virtutem doctoribus nihil profuerunt !

At illa multo optuma reipublicae doctus sum:
hostem ferire, praesidia agitare,
nihil metuere nisi turpem famam,
hyemem vel aestatem iuxta pati,
humi requiescere,
eodem tempore inopiam et laborem tolerare.

His ego praeceptis milites hortabor...

LUGLIO 17

Seconda pagina
sulle vacanze

Anzi, seconda e terza. Perchè, dopo aver già scelto la pagina odierna, mi capita di rintracciare un altro passaggio di Seneca che, come minimo, risponde ad un diverso stato d'animo e ad una più profonda maturazione morale. E con ciò mi sto riferendo alla generosa Lettera 104 a Lucilio, dove, dal normalissimo accenno ad un malessere, accompagnato da febbre alta, che costringe Seneca a fare una scappata in Nomentanum meum, ci dice delle cose gustosissime, che vale la pena di leggere per intero. Ma qui lo spazio disponibile sarà ben utilizzato con queste sue riflessioni più austere sulle vacanze: a voi la sfida di paragonarle con le altre considerazioni, da me scelte, come accennavo, nella prima fase di costruzione e montaggio di questa Antologia. (Traducete, prego, peregrinatio con turismo).

SENECA, De Tranquillitate Animi XVII, 4-7

Quid per se PEREGRINATIO prodesse cuiquam potuit ?
non voluptates illa temperavit,
non cupiditates refrenavit,
non iras repressit,
non indomitos amoris impetus fregit,
nulla denique animo mala eduxit !
Non iudicium dedit, non discussit erronem,
sed ut puerum ignota mirantem
ad breve tempus RERUM ALIQUA NOVITATE DETINUIT !

Ceterum inconstantiam mentisque maxime aegrae aestum lacessit,
mobiliorem levioremque reddit ipsa iactatio.
Itaque, quae petierant cupidissime loca,
cupidius deserunt et avium modo transvolant
citiusque quam venerant abeunt.

PEREGRINATIO notitiam dabit gentium,
novas tibi montium formas ostendet
invisitata spatia camporum et inriguas perennibus aquis valles;
alicuius fluminis subdet observationi naturam,
sive ut Nilus aestivo incremento tumet,
sive ut Tigris eripitur ex oculis
et, acto per occulta cursu, integrae magnitudini redditur,
sive ut Maeander, poetarum omnium exercitatio et ludus,
implicatur crebris anfractibus
et saepe in vicinum alveo suo admotus,
antequam sibi influat, flectitur.

Ceterum, NEQUE MELIOREM FACIET NEQUE SANIOREM !

Nec in eadem intentione aequaliter retinenda mens est,
sed ad iocos revocanda.

Cum puerulis SOCRATES ludere non erubescebat,
et CATO vino laxabat animum curis publicis fatigatum,
et SCIPIO triumphale illud ac militare corpus
movebat ad numeros;
non molliter se infringens, ut nunc mos est,
etiam incessu ipso ultra muliebrem mollitiam fluentibus,
sed ut antiqui illi viri solebant
inter lusum ac festa tempora
virilem in modum tripudiare,
non facturi detrimentum
etiam si ab hostibus suis spectarentur.

DANDA EST ANIMIS REMISSIO:
meliores acrioresque requieti surgent.

Ut fertilibus agris non est imperandum
(cito enim illos exhauriet numquam intermissa fecunditas)
ita animorum impetus assiduus labor franget;
vires recipient paulum resoluti et remissi.

Nascitur ex assiduitate laborum
animorum hebetatio quaedam et languor.
Nec ad hoc tanta hominum cupiditas tenderet,
nisi naturalem quamdam voluptatem haberet lusus iocusque.

Quorum frequens usus
omne animis pondus omnemque vim eripiet:
nam et somnus refectioni necessarius est,
hunc tamen si per diem noctemque continues, mors erit.

MULTUM INTEREST, REMITTAS ALIQUID AN SOLVAS !

Legum conditores festos instituerunt dies
ut ad hilaritatem homines publice cogerentur,
tanquam necessarium laboribus interponentes temperamentum.

Et MAGNI IUDICII VIRI
QUIDAM sibi menstruas certis diebus ferias dabant,
QUIDAM nullum non diem inter otium et curas dividebant.

Qualem POLLIONEM ASINIUM, oratorem magnum, meminimus.
quem nulla res ultra decumam detinuit:
ne epistulas quidem post eam horam legebat,
ne quid novae curae nasceretur,
sed totius diei lassitudinem
duabus illis horis ponebat !

LUGLIO 18

Perfino...
LIBERALIOR POTIO !

Vi avevo annunciato DUE pagine di Seneca; questa è invece la terza! Non meno originale delle prime, perchè pochi si sarebbero aspettato da un austero moralista una concessione di questo genere. Tuttavia... la pagina è vostra e ve la potrete godere.

Io ritengo utile a questo punto riprendere un brevissimo passaggio trascurato nella presentazione della pagina precedente, ma utile sempre, tanto più che si trata di una risposta alla domanda che anche il lettore moderno si era già fatto appena accennata la febbre che aveva costretto Seneca a prendersi alcuni giorni di riposo in Nomentano. Ecco quà la sua risposta: c'era già a Roma lo smog ! Non da biossido, però, bensì dalle cucine; e ben si capisce allora perché mai Seneca non sia proprio mite coi cuochi; essi sono responsabili non solo della nostra decadenza morale... ma anche dello smog !

Quaeris ergo, quomodo mihi consilium profectionis cesserit ?
Ut primum GRAVITATEM URBIS excessi
et illum odorem culinarum fumantium, quae motae
quidquid pestiferi vaporis sorbuerunt cum pulvere effundunt,
protinus mutatam valitudinem sensi.

(della citata Lettera 104 Ad Lucilium).

Vediamolo ora, come annunciato, in nomentano suo; aria pura almeno!

SENECA, De Tranquillitate animi, XVII, 7-8

Quantum deinde adiectum putas viribus,
postquam vineas attigi ?
In pascuum emissus cibum meum invasi.

Repetivi ergo iam me:
non permansit marcor ille corporis dubii et male cogitantis;
incipio toto animo studere.

QUIDAM medio die interiunxerunt
et in postmeridianas horas aliquid levioris operae distulerunt.

MAIORES quoque nostri
novam relationem post horam decumam in senatu fieri vetabant.
MILES vigilias dividit,
et nox immunis est ab expeditione redeuntium.

Indulgendum est animo
dandumque subinde otium,
quod alimenti ac virium loco sit.

Et in ambulationibus apertis vagandum,
ut caelo libero et multo spiritu,
augeat attollatque se animus.

Aliquando VECTATIO
ITERque
et MUTATA REGIO
vigorem dabunt,
CONVICTUSque
et LIBERALIOR POTIO.

NONNUMQUAM et usque ad ebrietatem veniendum,
non ut mergat nos, sed ut deprimat,
eluit enim curas et ab imo animum movet, et
ut morbis quibusdam,
ita tristitiae medetur.

LIBERque non ob licentiam linguae
dictus est "inventor vini",
sed quia LIBERAT servitio curarum animum
et asserit
vegetatque
et audaciorem in omnes conatus facit.

Sed, ut libertatis,
ITA VINI SALUBRIS MODERATIO EST !

LUGLIO 19

Ultima dagli USA:
Cannibale è bello !

Ci mancava proprio questa! I giornalisti, nonchè gli editori, si son fatti il dovere di andare a caccia di notizie capaci di sfidare la coscienza morale dell'uomo moderno (che ormai l'ha ridotta ad una voce, di pochissime millesime di decibel!). Ci troviamo così dinanzi a problemi mai risolti nei tempi antichi. Proprio oggi, 30.IX.1992, ci parlano di un caso limite di "cannibalismo risolutorio"! Sia ben chiaro: casi ce ne saranno, nei quali "macellare" qualcuno potrà sembrare l'UNICA soluzione. Il problema però sarà sempre "a quale prezzo"? Eccoci pronto, dagli USA, un filosofico nihil obstat; attraverso la "selezione naturale".

Non posso entrare in pieno in queste polemiche: mi basta qui inserirmi nel problema, recuperando dalla mia memoria una lettura che anche per voi sarà ghiottissima. La distanza dei secoli poi e il limato Latino vi renderanno indolore questo fatto storico, per fortuna fermato in tempo da poter essere raccontato come caso limite di "cannibalismo filosofico".

Ma veniamo al caso di partenza: dice proprio così la 1ª pagina del Corriere della sera (30.IX.1992): "Washington. Immaginate di essere dei naufraghi. Siete su una zattera e con voi ci sono i vostri tre figli. Il più piccolo è malato, ogni ora che passa è più debole. Non ce la farà. A un certo punto decidete di sacrificarlo: lui morirà, ma gli altri due bambini si salveranno".

Il resto, tutto di stile giornalistico. "Siamo di fronte a un perfetto esempio di cannibalismo adattivo... Un esempio da imitare? sì, in nome della evoluzione della specie..." E`qui dove salta la soluzione USA, la selezione naturale.

Ecco ora quanto posso io ripescare dalle mie letture: un caso che vi obbligherà a pensare. La spaventosa tragedia incomincia a poche miglia dal Canada: naufragio notturno, scialuppe al mare, 14 giorni senza cibo... poi il dubbio atroce! Che Dio ce la mandi buona, ma... bisogna tirare a sorte! Meno male che un ragionevole ciccione si dichiara "predestinato" per diventare vittima. La cosa però si complica. Verrà poi l'incontro con gli Inglesi, coi Turchi, la diffidenza degli abitanti di Madeira, lo sbarco a Lisboa. Poi, il lieto fine, con l'adempimento puntuale dei voti: sbarcano a La Rochelle, ed eccoli senza indugio, in processione di ringraziamento al santuario di Nantes... Insomma, un vero e proprio romanzo, storico però !

Entro col latino in medias res: quando decidono di far ricorso al sorteggio. Il fatto risale ad una data precisa: il XIV Kal. Maias 1649. Quella notte, se la telefonia fosse già stata inventata, sarebbe stato lanciato il drammatico e obbligatorio S.O.S. (Sul cannibalismo d.o.c. cf. 24 luglio)

FRANCISCUS CREUXIUS (François du Creux SJ)
Historiae Canadensis seu Novae Franciae, libri X, pag. 534-537

Sed qua fuit eorum (naufragorum) vel constantia vel obstinatio,
praestolari constituunt dum diluxisset,
causam mali forte deprehensuri.
At deprehendere quidem licuit, non item afferre remedium !
Ergo sub auroram,
pro se quisque certatim ad necessarium opus conversi,
lembos demittunt in pelagus, et si quid commeatus raptim possunt,
instanti naufragio suffurantur.
Sed cum id esset provisum tardius, valde pauca auferre licuit.

Erant in navi septem omnino et quadraginta, seu vectores seu navicularii.
Ii, qua licuit, in lembos confestim immigravere,
hoc saltem solacio, quod, cum tranquillissimum aequor esset,
nihil neque formidinis neque periculi crearunt fluctus.

Sed alia omnia tristia plane erant.
Navigiolum potius quam navis: altum mare undique;
centum enim leucas ipsas minimum
quacumque se verterent distabant terrae !
Cibatus autem tam admodum nihil, ut ii de quibus agimus, potissimum,
nam e lembis tribus
unus post diem nonum aliis sese consulto subduxit,
vitandae penuriae tam acciso commeatu,
de altero illud tantum proditum reperio,
invectum paene simul cum eo de quo memoramus praecipue,
dies ipsos quatuordecim tolerasse dicuntur NULLO CIBO.

Utque intelligere possit quivis quam parvo natura contenta sit,
si contenta tamen dici potuit in ista tanta destitutione.
Nihil aliud gustasse toto eo intervallo perhibentur
nisi guttulas aliquot liquoris illius de quo dictum tam saepe,
qui, si unquam, AQUA VITAE vel AQUA VITALIS,
tum quidem certe dici potuit. Vitam enim sic traxerunt ut
summum bacillum tantum in eum liquorem intingerent identidem,
quem lingebant deinde per otium,
ad eumque nihil adhibuere quidquam
praeter aquam salsam ex ipso aequore.

Quae cum misera prorsus essent, neque tenere possent diu,
deliberationem ineunt sane parum humanam
(an etiam cum christiani officii ratione pugnantem ?
non est huius loci definire)
Vocant, inquam, in deliberatione numnam
UNUM ALIQUEM E TOTA TURMA sorte delectum interimere praestaret
PABULO SUBMINISTRANDO ALIIS, quam OMNES AD UNUM INTERIRE ?

Cum placuisset, reluctante tamen sensu illo humanitatis
quem imis in penetralibus Auctor naturae abdidit,
distulere quantum se posse impune putaverunt.

LUGLIO 20

(prosequitur narratio eadem)

Et unus aliquis ex vectoribus, obesior,
(utique dignus cuius nomen proditum fuisset,
adeo in natalium humilitate ingentes animos prae se tulit)
obtulit sese ultro multoties,
nihil esse dictitans cur ad sortes recurreretur:
nullum enim unum toto in lembo esse
AD ALIORUM FAMEM SOLANDAM APTIOREM !

Sed cum id ipsum miserationem aliis omnibus commoveret,
ad potiora conversi, votum nuncupant: "Se, siquidem salvi evasissent,
ubi primum Galliam attigissent,
recta Salmurium (oppidum est in Gallia, Andegavensis dioeceseos),
ad Beatae Virginis templum celebre perrecturos,
agendis gratiis, itemque ad Sanctae Annae apud Nannetes".

Interea fatiscebant misere,
exsucca cadavera potius quam homines spirantes crederes!

Ita sibi quisque consulturi omnibus in commune,
ad eandem deliberationem revertuntur, reque ipsa sorte explorant,
quis sua morte vitam ceterorum omnium redimat.
Et, tanquam ex composito res ageretur,
SORS IN EUM QUEM DIXIMUS CECIDIT !

Ille nihil animo turbatus
"An non praemonueram? -inquit- nihil erat quod sortiremini !
sic mihi ipse persuaseram, sic inculcaveram vobis,
id a Deo constitutum esse!"

Verum refugere denuo Galli ab anthropophagorum epulis,
et dum se resque suas Domino Deo commendant taciti,
neque sustinent barbaram carnificinam exercere,
ecce tibi adest, ab Optimo Parente utique submissa,
testudo ingentis magnitudinis, quales vulgo marinae,
cumque paene ad lembi marginem nando volitaret,
corripitur perfacile a famelicis.

Eam ita partiti sunt ut primo sanguinem suxerint,
mox ad carnes conversi, iisdem diebus aliquot usi sunt at crudis
(ut quidem gallicus scriptor suspicatur,
neque enim verosimile est- inquit-
in ista tanta festinatione igniarium sumere potuisse).

Tandem cum oculos identidem conicerent in illum quem sors addixerat,
nec repugnantem quin manderetur, unus e naviculariis,
cum ad summa carchesia aegre adrepsisset,
"NAVEM, inclamat, NAVEM VIDERE SE:
eo vertendos remos quam fieri posset concite".

Et periculo virium nonnihil suggerente,
ad cospectam navem cito perveniunt.
ANGLICA illa erat, ANGLI vectores, atque adeo navarchus ipse.
Is, tametsi haud inhumanus, metuens tamen ne,
non parum sibi ipsi accerseret incommodi,
detrectare primo causarique sibi annonam esse perexiguam.
Verum cum ad miserorum infimas preces provolutorum in genua
accederet quoque ANGLICARUM mulierum ad viros hortatio,
accepti tandem in navem sunt idoneisque fomentis recreati.

Ut ab experientibus habebantur,
ita initio tantum cibi et potionis adhibitum est
quantum viscerum longa inedia contractorum ratio ferebat,
et stomachi plus aequo appetentis.
Quae cautio, ubi dies aliquot tenuerat, tum denique exempti periculo,
sibi quisque gratulari, multo magis benignissimo Deo gratias agere,
cuius vigilantissimam Providentiam tam desperato loco essent experti.

Post expositi in MATERIA Insula,
durius ab indigenis habiti sunt, perinde atque piratae solent,
nam in piratarum numero ponebantur.
Donec re, ut erat exposita, a Patribus Societatis Iesu primum,
mox et ab iis ipsis qui suspendium initio minitabantur,
instructi sunt commeatu in iter necessario in aliamque navem impositi.

Sed nondum periculorum nedum aerumnarum finis !
Dum securi Olyssiponem versus navigant, ecce tibi TURCAS piratas
insequentes a tergo vident quanta maxima contentione poterant.

Dum horas ipsas octo refugere summa in trepidatione coacti,
praesentissimam denuo in se opem Caelitum prope miraculo comprobarunt;
nam cum hostilis myoparo celerius inferretur quam celox in qua erant,
iam paene infesti hostes christiani nominis assecuti consternatos erant,
atque adeo iam tormenta maiora duo in celocem eandem disploserant,
cum religiosus sacerdos e sancti Francisci familia,
qui cum aliis pergebat indidem ex Materia Insula Olyssiponem,
pulvisculi aliquid ex Sanctorum quorumdam ossibus in mare iecisset,
continuo consistere Turcicus myoparo tanquam ad syrtes adherescens,
celox prope per tranquilla aequora volare.

Ita cum laeti omnes OLYSSIPONEM tenuissent,
Galli naufragi egregie concepti voti memores,
postquam in tertiam navem impositi, RUPELLAM denique pervenerunt,
nihil habuere antiquius quam ut statim,
nemine suorum salutato, nedum domos ingressi suas,
religiosissime pergerent SALMURIUM primum, mox NANNETES,
illic Augustae Deiparae,
hic Sanctae Deiparae parenti conceptum votum rite exoluturi.

LUGLIO 21

20 luglio 1969
Il primo uomo sulla LUNA !

Non mi risulta che la NASA abbia mai indetto un concorso letterario o poetico per premiare scrittori e poeti disposti a immortalare quella prodezza storica e scientifica di entusiasmante risonanza. So bene invece che la letteratura neolatina ci ha provato e, quello che vi farà stupire, che quella affascinante avventura è stata descritta, CON PARECCHI ANNI DI ANTICIPO !

Consentitemi che a questo punto esibisca un brano della mia storia personale, poiché in qualche modo mi sento coinvolto...

L'anno 1954 il Vaticano, ben misurando i danni che si prospettavano non solo per la cultura ecclesiastica ma anche per tutta la cultura occidentale se si fosse consumata la paurosa crisi del Latino (già da allora irreversibile!), volle dare una tangibile prova dell'interesse della Chiesa per questa lingua immortale; indise, dalla sua rivista LATINITAS, un Certamen Vaticanum I, a partecipare al quale erano invitati prosatori (professori e allievi) e poeti. Mi cimentai di persona a svolgere con illusione uno dei temi proposti (sebbene fossi io a quel tempo uno studentello alle prese ancora con la Laurea all'Università di Padova); la mia scelta ricadde sul tema per me più affascinante, DE RESTITUTIS NOSTRA AETATE OLYMPIIS. (Quindi due brani almeno, un "bel tiro a porta" alla moviola, e l'esaltazione del calcio, cf.13-14 settembre, me li potrete indubbiamente gradire!). Sulla conquista dello spazio io mi ci provai alcuni anni dopo, nel Certamen Capitolinum XVIIII, 1958-; Caelum ipsum petimus stultitia raggiunse il II Premio. Niente linguaggio metrico: quattro chiacchiere piacevoli con degli amici, prima al Foro Romano, seconda puntata alla Villa Adriana, a Tivoli.

Ma rientriamo nel nostro discorso. Nel Certamen Vaticanum I (1954) era stato premiato nella categoria dei poeti un certo inglese (del quale non vi saprei dire altro, ma leggerete il suo testo), che ci provava a profetizzare in bellissimi esametri la conquista della Luna: Aërei vehiculi ope ad Lunam ascensus. Rileggendolo oggi non posso non sentirmi a disagio per l'incapacità materiale di alloggiare in questa antologia l'intero lavoro.

Il nostro poeta inquadra la sua visione nel classico mito di Endymione: non serve al caso nostro questa cornice, e ci accontenteremo di riportare soltanto la descrizione dell'impresa. Chi vorrà dunque conoscere l'intero poema, lo cerchi nella LATINITAS (Rivista Vaticana, ottobre 1954). Qui, nello spazio di due giornate, le fasi più importanti dell'evento storico.

Nella prima pagina, il razzo vettore nella trepidante attesa del lancio, e poi in volo velocissimo verso lo spazio. La seconda pagina ci permetterà di vedere i cosmonauti indaffarati entro la propria capsula fino al momento dell'atterraggio. La terza ci mostrerà il trionfale sbarco nella Luna.

ARTURUS GUIDO LEE (1954), l.c.

Hesperia locus est: Albae perhibetur Harenae:
hic tibicinibus suffulta est machina ferreis,
machina mira, aliquid specie similisque figura
candelae ingenti, nisi quod de corpore pinna
eminet hinc medio atque illinc brevis, et breviores
bis duo de cauda; longo stat acumine rostrum;
corpus aluminio fabricatum est undique claro,
quo non robustum est mage pro levitate metallum.
At summum spectat derecta cuspide caelum:
navis enim aëria est, et in hac iam iam ibitur orbem
ad Lunae. In rostro rectori cellula sedem
et nautis praebet, quam exornat pauca supellex
fixa loco firme ne conturbetur eundo.
Haec adeo cella est arta compagine clausa
ut paries non ulla habeat spiramina per quae
effugiatve foras ineatve extrinsecus aër.
Nam per inane ibunt homini spirabile nulli,
atque ferent secum vitalemque aëra ducent
compressum in lacubus. Post cella cibaria, deinde est
maior ubi nautae cistas atque organa cogunt
technica quis Luna stationem ornare iubentur.
Dein aliis cellis diversa alimenta vaporis;
nam vi navigium nucleari pervolat auras,
quae latices magno torrens fervore vapores
exspuit e cauda, atque horum pressura retrorsum
actorum ut fulmen propellit in aethera navem...
Iam scalis in navem ascendere nautae
incipiunt et inire fores. Iam adstantibus infra
in campo ultimus ille manum iactare videtur.
Turba sonat ter voce: silentia magna sequuntur.
Tempus adest illud quo terrena omnia primum
audent quinque homines, fortissima pectora, vivi,
linquere (in aeternum forsan) perque aethera vastum
subvecti et vacuum longinquam invisere Lunam !

Fit fragor horrificus. Recta regione per auras
navigium ad summam caeli protruditur arcem
e caudaque vomit flamma crepitante vaporem
commixtum, ingenti qui Terram verberat ictu,
et nisi turba infra latis protecta fuisset
moenibus, occiderant omnes ceu fulmine tacti.
Altius usque ratis superas se extollit in auras:
vix humana potest acies sentire volatum
tam celerem; stella non segnior ille cometa est.
Fumidus at longo se extendit limite sulcus,
desuper ad Terram cursum et designat euntis.

Non iam navigium est ipsum spectabile turbae;
sulcus adhuc caelo tenuis suspenditur alto
rarescitque mora; tandem evanescit et ille. (continuatur)

Interea angusto conclusi carcere nautae
quisque suum molitur opus; sua quemque moratur
cura neque est cuiquam tempus spatiumve timoris.
Respicit hic semper navi instrumenta regendae;
ille per aetherias ad Terram electridis undas
et nautae quid agant et ubi sit navis in axe
nuntiat: hic telescopio sua sidera servat,
computat et navis posituram quoque feratur
impete per vacuum; quasi fornacarius, ille
arte sua curat nucleares eminus ignes,
viribus invigilat dimetiturque vapores.
Praesidet his rector sociis, necopina pericla
effugisse celer cursusque cavere relictos.
Carpit enim per se derectos machina cursus,
ipsa viam flectit, citius vel tardius ipsa
ingreditur per inane; fuit tanta arte parata.
At procul a tergo qui circumfunditur aër
orbi terrarum iam deseruere. Fruuntur
liberiore polo. Minus est gravitate retentum
navigium Terrae, et multo citiore volatu
iam per inane ruit praeceps, velut ignis in axe
quem videt astrologus magis et magis usque caducum,
mense sub Augusto lapsum de sidere Persei.
Non iam caeruleo suffusa colore videntur
tegmina, ut ante, poli, sed cooperiuntur opaca
nocte; per umbrosas it parva caterva tenebras.
At solem adspiciunt acri candore nitentem
atque oculorum aciem perstringit lata corona,
haud cernenda prius nisi ubi vaga condidit orbem
fraternum Phoebe et seclusit lumine Terram.
At simul his caelum paene infinita per atrum
sidera mirantur. Dubio iam nulla coruscant
lumine, sed passim ferrata ut acumina fulgent.
Lucidior multo quam cum Tellure videtur
a dextra et laeva Via Lactea cernitur illis.
Post navem Tellus, ingens globus, aëre pendet
atque repercussi diffundit lumina Phoebi.
Illius immani facile est dinoscere vultu
terrasque tractusque maris montesque lacusque...
Ad Lunam incipiunt comites appellere navem;
difficile illud opus: Lunam circumfluit aura
aut nulla aut modo rara et quae tardare volatum
non queat. Adde autem quod eo vehementius ad se
Luna trahit navem, quamvis gravitate minore
praedita quam Tellus. Ergo conversa retrorsum
machina molitur tamquam discedere ab illa,
viribus usa suis nimio ne forte deorsum
impete lunari praeceps gravitate trahatur.
Sic aversa tamen lente delabitur illuc
quo tendit tandemque optatis se applicat oris.

Est Maris extremo Vallis sub fine Sereni
haud procul a Saltu qui scindit ab Appennino
Caucasias rupes. Hic portum machina tangit:
cauda premit campum: corpus tibicine fultum est,
nauta Deo reddit grates. Vesana voluptas
emicat in venas et inenarrabilis horror;
nam loca adire parant hominis pede nullius ante
trita notantque oculis vastae miracula Lunae.
Una dies illic par est ter quinque diebus
terrenis; aequat totidem nox noctibus una.
Luce calor torret bis tantum quantum aestuat oris
in Libiae; frigus bis tantum noctis adurit
qua Scythicae brumae: tanta inclementia caeli est.
Praeterea esse illic mira levitate videntur
corpora. Da saltum: viginti circiter ulnas
exsilias ab humo. Saxum illic finge molare:
bis duo vix illud lecti Tellure movere
possint; tu leviter valeas cervice subire...
Clamet illi Stentor pulmonibus ille repletis,
clamet ad arma, tamen, quamvis tu proximus adstes
nec minimam aure bibas vocem, resonabilis aër
prorsus abest et qui sonitus transmittat ad aures.
Nec color est rebus nisi fuscus et albidus...
In campo stanti, visum qui terminat orbis
quam bis mille fere passus haud longius absit.
Nempe minor multo Luna est Tellure figura;
ergo superficies magis incurvatur acute
prospectusque illo prohibet curvamine longos.
Nec vallis neque mons arbusta aut gramina gignit
nec sata planities; sed saxeus undique pulvis
et cinis exustus pallentem inducit amictum
et maribus campisque simul cum vallibus altis...

Nec mora: continuo sumuntur idonea tali
vestimenta viris caelo quis frigora pellant
atque aestus; pars nulla patet de corpore toto.
Personas ante ora gerunt spiratque per illas
aëra compressum in capsis oculique teguntur
nigranti vitro, per quod tuto omnia cernant.
Undisona hac sub veste cistula fixa est
cuius ope inter se possint mutare loquelas.
Sic audent socii iam perscrutarier oras
infestas Lunae atque horrenda pericla subire.
Praesidio navi in statione relinquitur unus;
cetera pars autem trepidanti corde profecti
ignotum explorare iter et secreta locorum
visere festinant, oculis ut comminus illa
inspiciant tandem et diversa exempla reportent,
saxa velut cineresque et si quae forte metalla
vel muscum inveniant, quaestum fructumque viarum...

LUGLIO 23

La Scoperta dell'AMERICA

Sarà ovviamente ricordata suo die, cioè il 12 ottobre. Ma poichè il brano del P. Mariana sembra avere un suo peso "anticipativo", vi offro già oggi questa "anteprima," nella quale la parola "scoperta" sembra deliberatamente evitata. Meglio: NAVIGATIO ad Indos Occiduos inchoatur. Non tocca a me risolvere se la notizia, come data dal Mariana, sia da recepire come vera, oppure come inventata di sana pianta. Offro una PAGINA LATINA e lascio il problema così come voi lo trovate. Sarà per caso vero che, essendo descritti questi fatti in latino, nessuno li abbia mai letto ?

Orbem universum tres in partes antiqui diviserunt.
Inventae demum avorum aetate novae regiones,
terrarum tractus immensi quartam adiecere:
quae reliquis omnibus magnitudine ferme par, NOVI ORBIS nomen invenit,
ad quem nullae antiquorum litterae, nulla penetrarunt arma.

Rem plane mirabilem, maioribus denegatam laudem
nostris hominibus nostroque saeculo servatam,
qua nihil ab omni memoria contigit in Hispania
neque ad dignitatem honestius,
neque ad celebritatem illustrius, neque fructu uberiori.
Id qua ratione contigerit et quibus opibus et industria
ad INDOS OCCIDUOS, Maris Atlantici fluctibus superatis,
fuerit perventum, explicandum est.

NAVIS QUAEDAM, in Africae commercio occupata superioribus annis,
ventorum violentia abrepta, ad ignotas terras et littora appulit.
In reditu, vectoribus et nautis fame extinctis,
NAVARCHUS, cum tribus aut quatuor sociis,
MADERAM Insulam, quae in ditione Lusitanorum erat, tandem tenuit,
MORTUO QUAM SPIRANTI SIMILIOR.

Agebat forte in ea Insula CHRISTOPHORUS COLUMBUS, natione Ligur,
(nam et uxorem in Lusitania duxerat)
ingentis animi vir, singulari industria
et, quod erat praecipuum, rei nauticae imprimis peritus.
Excepit is hospitio navarchum:
qui longinquae navigationis laboribus fracto corpore,
brevi extinctus,
COMMENTARIA, quae de tota navigatione confecerat, COLUMBO RELIQUIT.

Quae, si vera causa fuit, sive ex astronomica disciplina
aut a quodam Marco Polo, Medico Florentino (sic) edoctus,
statuit quasi rem minime dubiam, trans noti orbis terminos
ETIAM ad occidentem solem, MAGNA TERRARUM SPATIA patere,
NOVAS ET INCOGNITAS GENTES habitare,
lingua, moribus, superstitionibus dissonas.

MARIANA, Historiae de rebus Hispaniae, lib.XXVI, cap. III

Hanc sui animi cogitationem cum Lusitano Regi primum,
deinde cum Henrico Septimo, Angliae rege, communicavit.
SOMNIA utrisque AFFERRE VISUS EST !
Auctoris humilitas contemnebatur ut maxime probabilia afferret
.

Repulsus tamen non destitit, non quievit;
quin, ad Ferdinandum Regem Hispanum se contulit:
et cum nihilo magis audiretur,
septennii patientia pervicit tandem,
quo tempore Granata de Mauris capta est,
ut TRES NAVES, regiis sumptibus instructae,
eo duce experirentur an promissis responderent facta.

Decem et septem millia aurei mutui sumpti,
propter inopiam aerarii, bello granatensi exhausti,
tantae molitioni initium praebuere.
Sic solent ex parvis
momenta maximarum rerum pendere !

Instructis Columbus navibus ad Palos, Baeticae portu,
in Oceanum Atlanticum egressus, tertio Nonas Augusti,
passis velis Canarias primum Insulas petiit.

Inde in occasum directis proris,
superatisque vasti pelagi fluctibus,
cum quibus non maior illi lucta fuit
quam cum sociorum contumacia et desperatione,
convicio efflagitantium temerario ut incepto absisteret,
neque eos in certum exitium raperet,
tandem, de mense Octobri Insulas plures invenit
ad eius regionis spatiosa litora quam Floridam deinde dixere.
Eas insulas, Lucaias ab incolis nuncupatas,
ipse in Regis gratiam, Principis dici voluit.

Dum terrae eius condiciones et divitias explorat
atque agrestes ferosque hominum mores cicurare contendit,
aliquandiu in illis Insulis moratus,
deinde extructa arce quadraginta octo e sociis reliquit.
Diego Arana duce decemque ex incolis navi impositis,
rediit in Hispaniam,
confectae navigationis nuntius laetissimus,
auri et copiarum quas ea terra fundit
secum deferens specimen atque primitias.

Provocavit is successus tum Reges tum Provinciales,
ut maiori studio in eam navigationem incumberent.
Itaque Columbus repetitis navigationibus,
plures alias Insulas, in his Hispaniolam et Cubam
spatiis prae ceteris latiores,
magnamque Continentis partem exploravit...

LUGLIO 24

Cannibalismo d.o.c.

Dopo la pagina canadese di pochi giorni fa, che del cannibalismo faceva soltanto un caso ipotetico, del quale occuparsi filosoficamente, mi viene oggi la voglia di rintracciare l'altro cannibalismo, quello duro a morire, che tanti grattacapi diede ai missionari della prima ora nel Nuovo Continente. Sapevo di averlo letto, proprio in latino, descritto dalla mano di quel giovanissimo José de Anchieta (nativo delle Isole Canarie), membro di una delle prime spedizioni di gesuiti verso il Brasile. Non aveva compiuto i 20 anni, quando, tra i molti incarichi, ebbe anche quello di garantire una regolare informazione a Roma di come le cose andavano laggiù, nel Nuovo Continente. Fortuna che il latino egli lo sapeva usare senza libri !

Esaurirò le notizie sul cannibalismo nell'introduzione, poiché non sono esse l'argomento della PAGINA. In essa, superata la scossa inevitabile di questa cruda cronaca, gusteremo piuttosto il realistico umore di quei giovanissimi missionari quando ci informano sul cotidiano menù. Vi faranno riflettere le ultimissime righe.

Le brevi pennellate sul cannibalismo provengono invece da due lunghissime lettere latine; una è del 1554, indirizzata a Sant'Ignazio, vivente ancora a Roma. La seconda sarà del 1556, indirizzata al suo successore, P.Laínez.

Pars haec Regionis Brasilicae quam incolimus... incolitur ab his Indis qui omnes CARNIS HUMANAE EPULIS UTUNTUR, in quibus tanta delectatione et dulcedine afficiuntur, ut frequenter plus quam trecenta milliaria in bellum pergentes peragant. Si vero quattuor aut quinque ex hostibus in captivitatem redegerint, nulla alia habita ratione, regrediuntur, eosque cum maxima cantuum festivitate et copiosissima vini (quod ex radicibus faciunt) potatione comedunt, ita ut ne unguis quidem minimi iacturam faciant, omnique vita illius victoriae gloriatione laetantur...

Nella seconda citazione il raccapriccio sarà maggiore; trattasi di cadaveri dissepolti per la bisogna! Andremo poi in crescendo; in un rapidissimo fotogramma vedremo, nella dispensa, anche qualche coscia umana in stagionatura, trattata per raffinatezza col metodo del "salmone affumicato" !

Duo e nostris cathecumenis occissi fuerant, sed more christianorum, etiam sepulti; Indis vero inde recedentibus, hostes veniunt, sepultos reperiunt atque, ex inimicis esse credentes, extrahunt et comedendos ferunt! Alibi Catechista vehementer Indos adhortatus erat ne humanas carnes comederent "non homines esse creatos ut mutuo comedantur..." Sed non hoc contentus, omnes ipsorum aedes circuivit. Tum quandam partem carnis, in minuta frusta concissam, ad fumum dependentem (quam post mensis unius spatium cum magna laetitia et festivitate edere consueverant) inveniens, coram ipsis accepit et occulte inter densissimum nemus, ne ab ipsis posset reperiri, proiecit.

JOSE DE ANCHIETA, in Monumenta Brasiliae, Vol.II, pp.94 e 128

Praecipuus huius terrae victus est farinae cuiusdam,
quae fit ex quibusdam radicibus quae plantantur
(et quas mandioca vocant),
quae, si crudae, assae aut coctae comedantur, necant.
Est itaque necessarium ut in aquam mittantur donec putrescant;
putrefactae autem in farinam dissolvuntur,
quae in testis fictilibus aliquanto latioribus tosta comeditur.
Hoc frumenti loco apud nos habetur.

Aliam victus partem praebent carnes silvestres,
quales sunt simiae, damae,
alia quaedam animalia lacertis similia, passeres et aliae ferae;
pisces etiam fluviatiles, sed haec raro.
Potissima ergo victus pars in leguminibus,
ut fabis, cucurbitis et aliis, quae e terra colliguntur,
foliis sinapis aliisque herbis coctis posita est.
Aqua cum millio cocta, loco vini utimur,
cui mel (si suppetit) admiscetur;
itaque semper ptissana aut pharmacha bibimus.
Id autem si suppeditat, nobis pauperes non videmur!

Quae ergo ad vitam nostram tuendam pertinet,
ex labore manuum nostrarum... acquirimus; maxime autem
cuiusdam nostri Fratris, fabri ferrarii, manus id nobis subministrat,
cui, non petenti, in pretium eorum quae ipsis facit,
farinam et legumina,
nonnumquam etiam carnes et pisces Indi porrigunt.

Ad id accedunt et aliae eleemosynae,
quas ipsi, amore Dei ducti, nobis suppeditant,
et sic saepenumero, omnibus rebus deficientibus,
Dominus, cuius curae nos commisimus,
etiam unde minus sperabamus, nobis providet.

Quae cum ita se habeant, non possumus
summam Dei erga nos bonitatem non vehementer admirari,
qui cum omnibus prorsus deliciis careamus
et ipsa victui necessaria insipidissima sint parvique momenti,
integre tamen in nobis corporis sanitatem conservat.

Immo, et ipsa terra nos delicate vivere non sinit:
cum enim quidam Frater noster,
qui ex Lusitania valetudine laborans huc venit,
in quodam oppido... viveret
et GALLINAM (quae non parvo cum labore,
vili tamen pretio ex diversis locis quaerebatur)
in victum quotidianum haberet,
stomachus, cum retinere non posset, statim vomebat;
cum vero ad nos venit cibisque pauperrimis quibus utebamur
vesci coepit, robustior effectus est !

LUGLIO 25

I Gesuiti contestano la "corrida" ?

Affronteremo oggi un tema indubbiamente "festivo". In Spagna la festa del Patrono Nazionale, San Giacomo (proprio oggi), e quella di domani, Santa Anna, sono la grande data per la "fiesta", cioè per la "corrida". Per la quale non mi sfugge che la sensibilità italiana e il sempre più radicale schieramento moderno a favore degli animali giocano contro di me, che in anni più giovanili ebbi perfino il coraggio di rischiare nel nono Certamen Capitolinum VIIII (1958), svolgendo in esso, in prosa latina, proprio il pericoloso tema DE TAURORUM AGITATIONE. (E ottenne il 2º Premio!)

Non cerco ora nessuna polemica. Nè potrebbe essa trovare spazio in una fuggevole pagina. Cado volentieri e piacevolmente nella tentazione di presentarvi, nella sua giusta data, l'episodio storico che mi venne incontro nella mia pausa latina di ieri (Nulla dies sine linea!).

La corrida, TAURORUM AGITATIO oppure TAUROMACHIA, va intesa proprio come uno spettacolo di ingegno, di abilità, di arte, di destrezza. A nessun latinista ben iniziato dovrebbe venire in mente definirla come cursus: non è una gara olimpica di velocità pura la corrida! Ce lo dice anche Virgilio: Non cursu; saevis certandum est comminus armis (Aen.XII, 890). Agere taurum, meglio col frequentativo taurum agitare, vuol dire prenderlo in giro, giocarsela, dirgli che la sua furia, tutta istintiva e animale, può tramutarsi in uno spettacolo di eleganza, colore e arte. Si gioca ovviamente con un alto rischio, ed è percepibile un certo tasso di crudeltà, ma la furbizia umana sa difendersi dietro la strategica barriera (burladero) che il toro, dopo la sua rincorsa, si fermerà a guardare impotente e inebetito. E` chiaro che la vittima programmata è il toro. Io però scrivevo così nel mio lavoro capitolino: Nonne (spectacula haec) sunt crudelia? Qui plura dabit interrogantem vicissim interrogabit UTRUM esset taurus -si eligere posset?- praelaturus: in tristi macello machinamentis taeterrimis iugulari, an mortem hanc, gloriae et liquidae lucis plenam, occumbere ?

La corrida sarà difesa o contestata con argomenti di ottica disuguale, e la polemica resterà sempre aperta. L'episodio che ora mi viene incontro, di un gruppetto di gesuiti della primissima ora, che nel 1552 irrompono nella Plaza de Toros di Gandía con tanto di teschio e autoflagellazione, è in fondo una innocente "contestazione", che punta unicamente alla coerenza morale. Considerate voi stessi le circostanze: ieri la confessione generale e il Giubileo (per l'apertura del Concilio di Trento), e oggi i tori !

Non andate oltre. A me è sembrata una suggestiva pagina per la vostra dose giornaliera di Latino, e mi congedo additandovi altra circostanza che ne accrescerà l'interesse: che cioè questa pagina è tratta da una di quelle informazioni che ogni comunità della nascente Compagnia di Gesù doveva inviare a Sant'Ignazio, ancora vivente a Roma. Peccato che nessuno ci abbia tramandato il suo umanissimo sorrisetto dinanzi a questa lettura !

MONUMENTA HISTORICA SJ. Litterae Quadrimestres, tom.I, 749

Non est praetereundum quod sequitur.
Cum dominico quodam die
communicasset in Fractione Panis totus hic populus,
(apud nos vero quadringenti incolae
ut omnes uno die Iubilaeum sumerent,
quem his diebus Summus Pontifex concesserat,
qua etiam de causa per totam praelapsam hebdomadam
nostros sacerdotes in audiendis confessionibus impendi
et in fine hebdomadae per totam etiam noctem vigilare oportuit)
praevaluit consuetudo populi ut sequenti die
AGITARENTUR TAURI et
equites, ARUNDINIBUS HINC INDE PROIECTIS, colluderent.
(Id est,"la corrida" et "el juego de cañas")
in honorem Sancti Iacobi !
Et haec omnia quoad festum Divae Annae duratura !

Cuius rei maxime poenituit Patres nostros ac fratres,
eo praecipue quod praecedente die Iubilaei,
fuerant fere omnes a peccatis erepti.

Convenerunt demum quatuor Patres et quatuor Fratres
ut totis viribus conarentur exercitium illud impedire,
acceptaque a Ministro domus obedientia,
quatuor ex illis in plateam se conferunt.
Quorum primus et ultimus, nudis capitibus et pedibus,
guttura funibus circumdant;
primus imaginem Christi Crucifixi ferebat,
magnitudinis non exiguae;
ultimus vero caput hominis mortui !
ast intermedii duo nuda terga nudis brachiis verberabant.

Pervenerunt itaque in plateam
cum primus taurus agitatus iam fuerat et inclusus.
Et ea de causa iam omnes convenerant, tam incolae quam extranei.
Qui cum Nostros viderent intrare, commoti omnes
coeperunt magnis vocibus et gemitibus MISERICORDIAM conclamare !
Et unus ex quatuor ibi coepit concionari...

Cum reliqui etiam plateam intrassent
innovatae sunt voces et lacrimae,
perveneruntque ad locum illum
in quo Duces erant et multitudo equitum et tabulata clericorum,
ibique concionatus est alter ex fratribus cum magno fervore,
insurgentibus crebro totius multitudinis clamoribus
MISERICORDIAM implorantis.

Lacrimabatur etiam Ducis uxor cum reliquis quae aderant foeminis...
Gens tandem, tabulata deserens, comitata est illos recedentes...
Statimque omnes tauri explosi (?) sunt;
cessavit et certamen arundinum.

 

Ricordate che per la tematica totale, spettacolo, colore, arte, e anche un giudizio morale sulla CORRIDA, l'autore vi offre un'intera lucubrazione di pagine 19, che potrete richiamare allo stesso modo, come se la parola CORRIDA fosse l'ultimo mese dell'anno. Non ve ne pentirete.

LUGLIO 26

Una pagina venatoria
per la Lomellina

Sono ben consapevole che oggi il tema della caccia sta diventando un tabù, e se scelgo per questo florilegio una bella descrizione delle partite di caccia di altri tempi, sono costretto a mettere le mani avanti e dichiarare che non lo faccio per spirito propagandistico o apologetico. Voglio soltanto additare agli amanti del latino che esiste pure questo filone. Inoltre, strappando questa pagina ad una Storia della Lombardia, so di segnalare allo stesso tempo qualche interessante particolare che integra la nostra storia e le nostre radici... nonché la geografia: siamo infatti fra Pavia e Castello d'Agogna.

E parleremo della caccia, sport preferito dei Re, i quali, sua manu venari, regium putarunt !

Qua quidem in re,
crevit in immensum apud nostrates aucupii et venationis gloria,
eiusque oblectationis studio
magnorum nostrorum memoria Reges maximi
Laeumellinam invisere, sua manu venari, atque aucupium exercere,
Cyri exemplo, regium putarunt.

FRANCISCUS, GALLIARUM REX, Insubria armis recepta,
in Laeumellinae agris
admirabilem venatorem sese praebuit.

CAROLUS V IMPERATOR, Mediolano solvens, curis oppressus,
Laeumellinam petiit,
ibique captus falconum volatu atque aëria cum gruis pugna,
seclusit a mente curas,
atque hilaritate (quae rarissima ei inest) perfudit animum,
iussitque fines praescribi,
intra quos venatio
regum ac principum voluptati servaretur.

BERNARDI SACCI, Historiae Ticinenses, Lib.IV, cap.XIII
Nel Thesaurus, l.c. pp.652-653.

Nulla in Europa regio aptior est aucupiis ac venationibus
quam Laeumellinae tractus inter Ticinum et Agoniam positus.

Silvae enim hic spatiosae atque antiquae sunt,
apricis campis finitimae,
quas etiam sub hyemem, pluvia ingruente,
sicco vestigio adire licet;
aestate vero umbris opacae,
tam viatori quam villico gratissimae esse solent.

Quercus hic ingentes, intactis a ferro ramis,
brachia tendunt, simulque implicantur,
ac solis radios frondibus excipiunt.

Lustraque ferarum hic adsunt,
quae temere interdum quaerens imprudens venator
intima silvae petit, et amissa semita, errabundus
per obliquos calles huc illuc se trudit,
ratusque interdum se viam inire,
alio pergit longiusque aberrat,
et frustra tandem, errore cognito, cornu ora lacessit
ut dispersos canes revocet et in coetum colat,
comitesque conversi itineris habeat.

Alter vero peritior, capturae satagens,
circumspicit imprimis silvarum aditus,
ferarumque vestigia dum terra adhuc rore madet
catulis oculisque perlustrans indagat:
ubi autem earum latebras perscrutatus fuerit,
abdita quaeque et suspecta loca pertentat ac, infestis catulis,
latentes feras ab occultis sedibus depellit:
illae, in apertum campum actae, fugam tentant.

Insequitur venator,
celeresque canes,
quos leviores appellant, dimittit:
dimissi cursu certant,
fera lacessitur circumcursans huc atque illuc,
ac refugium quaerens;
instant ardentius canes dominique circumstant,
cursu clamore minisque proripitur;
tandem illa morsibus sternitur, dilanianda catulis.

Superveniens autem cursu lassus et vix anhelans puer,
feram semilaceram tollit,
canesque voce magistra increpans, eam exenterat;
viscera canibus pro praedae lenocinio dividens...

LUGLIO 27

CICERONE e SENECA...
sui "ribaltoni" elettorali !

Per chi eventualmente sta ancora maturando una consapevole scelta di vita intorno a quello che oggi usiamo chiamare "l'impegno politico" non sarà fuori posto analizzare ideologicamente (non soltanto grammaticalmente!) questa sorprendente pagina; ascoltare cioè queste due voci, che non hanno proprio un timbro stereofonico. Vi aiuto a capire: Cicerone parla da bonario umorista, Seneca da severo moralista; e come vede chiaro i brogli !

Il pezzo ciceroniano proviene dal Pro Murena, un discorso di una urbanitas admirabilis, secondo Quintiliano (per di più, pronunciato in quei giorni caldi che separano la II dalla III Catilinaria!); con esso Cicerone strappò a Catone questo acuto commento: Quam ridiculum habemus consulem (che, mi raccomando, non dovrete tradurre in tono di accusa a Cicerone, come se avesse detto una buffonata, bensì, in tono decisamente bonario: "Simpatico questo nuovo console, con il suo pizzico di piacevole umorismo!" Ciò che Cicerone sembra voler suggerire è una "bicamerale" che riveda la metodologia (ratio comitiorum) di quel tipo di "consulta popolare" qua nihil fallacius! Credete voi di poter trattare col popolo sulla base di una "carta bollata"...?

Pergitisni vos tamquam ex syngrapha agere cum populo,
ut, quem locum SEMEL honoris cuipiam dederit,
EUMDEM reliquis honoribus debeat ?

Quod enim fretum, quem Euripum,
tot motus, tantas, tam varias habere putatis agitationes fluctuum,
quantas perturbationes et quantus aestus habet RATIO COMITIORUM ?
Dies intermissus unus aut nox interposita saepe perturbat omnia,
et totam opinionem parva nonnumquam commutat aura rumoris !

Saepe etiam sine ulla aperta causa fit aliud atque existimamus,
ut nonnumquam ita factum esse etiam populus admiretur:
quasi vero non ipse fecerit !
Nihil est INCERTIUS vulgo, nihil OBSCURIUS voluntate hominum,
nihil FALLACIUS ratione tota comitiorum...

Nam ut tempestates
saepe certo aliquo caeli signo commoventur, saepe improviso,
nulla ex certa ratione, obscura aliqua ex causa concitantur,
sic in hac comitiorum tempestate populari
saepe intellegas quo signo commota sit;
saepe ita obscura est,
ut CASU excitata esse videatur !

CICERONE, Pro Murena, 35-36

A SENECA dovreste invece ringraziarlo per quel breve e furtivo "filmato" che, nelle prime righe, ci lascia vedere i candidati con le mani nel sacco, baciando a tutto spiano i "mammasantissima" ! SENECA (Ad Lucilium 118)

Hoc est, mi Lucili, egregium,
hoc securum ac liberum,
NIHIL PETERE et tota FORTUNAE COMITIA transire !

Quam putas esse iucundum, tribubus vocatis,
- cum candidati in templis suis pendeant
et alius nummos pronuntiet, alius per sequestrem agat,
alius eorum manus osculis conterat
quibus designatus contingendam manum negaturus est,
omnes adtoniti vocem praeconis exspectent,-
stare otiosum et spectare illas nundinas
nec ementem quidquam nec vendentem ?

Quanto hic maiore gaudio fruitur
qui non praetoria aut consularia comitia securus intuetur,
sed magna illa in quibus
alii honores anniversarios petunt,
alii perpetuas potestates,
alii bellorum eventus prosperos triumphosque,
alii divitias, alii matrimonia ac liberos,
alii salutem suam suorumque !

Quanti animi res est
solum nihil petere, nulli supplicare, et dicere:
"Nihil mihi tecum, Fortuna, non facio mei tibi copiam.
Scio apud te Catones repelli, Vatinios fieri: NIHIL ROGO".
Hoc est privatam facere Fortunam !

Licet ergo haec invicem scribere
et hanc integram egerere materiam
circumspicientibus tot milia hominum inquieta,
qui ut aliquid pestiferi consequantur, per mala nituntur in malum
petuntque mox fugienda aut etiam fastidienda !
Cui enim adsecuto satis fuit, quod optanti nimium videbatur ?

Non est, ut existimant homines, avida felicitas, sed pusilla:
itaque neminem satiat.
Tu ista credis EXCELSA, quia longe et ab illis iaces:
ei vero qui ad illa pervenit, HUMILIA sunt.
Mentior, nisi adhuc quaerit exscendere !
Istud quod tu summum putas, gradus est.

Omnes autem male habet IGNORANTIA VERI.
Tamquam ad BONA feruntur decepti rumoribus,
deinde MALA esse aut INANIA aut MINORA quam speraverint,
adepti ac multa passi vident.
Maiorque pars miratur ex intervallo fallentia,
et vulgo BONA pro MAGNIS sunt !

Hoc ne nobis quoque eveniat, quaeramus QUID SIT BONUM !...

LUGLIO 28

Poteva San Bernardo parlare
di GIUBILEO, di "olocausto"...?

Se il PRIMO GIUBILEO fu indetto, come dicono le enciclopedie, da Bonifacio VIII nel 1300, non c'entra un Santo che fiorì tra il 1091-1153. Chiariamo dunque subito che egli parla in realtà di quella INDULGENZA tradizionale che la Chiesa elargiva in occasione delle così dette CROCIATE (ne furono NOVE). Nella seconda, per l'appunto, fu messo in giuoco l'altissimo prestigio che circondava il grande CISTERCENSE. Non vi darò qui una conferenza: soltanto FRASI ISOLATE; ma, con esse, dulcis in fundo, anche l'esplicita e coraggiosa condanna dell'olocausto dei Giudei. Il resto cercatelo nel MIGNE, Patrologia Latina: ci sono 4 volumi esclusivi su S.Bernardo.

Inter extremos Bernardi labores censenda est
praedicatio sacrae expeditionis in Terram Sanctam...
Eugenius, Romanus Pontifex, id magnopere laudavit probavitque,
auctoritate praedicandi animosque cunctorum ad hoc permovendi
praenominato Abbati, qui apud omnes Galliae ac Germaniae populos
ut propheta vel apostolus habebatur, concessa...

Interim Radulfus quidam monachus,
CRUCEM (unde CRUCIATA) itidem dum in Germania praedicat,
Christianos in Judaeorum necem accendit.
Hominem litteris repressit Bernardus
(exactius alibi legimus: eum in claustrum suum recludi iussit)
atque ipsemet sacrae expeditionis praedicationem aggressus est
in orientali Francorum Regno,
hoc est in ea Germaniae regione quae ad Rhenum sita est.

Verum cum haec expeditio non bene pro votis successisset,
tota etiam mali eventus invidia in eum reiecta...
Neque fere ulla res fuit quae Bernardi animum maiore dolore affecerit
quam ista, non tam sui quam Domini causa...

(Epist.363, Ad orientalis Franciae clerum et populum).
Dominis et Patribus clarissimis, archiepiscopis, episcopis
et universo clero et populo orientalis Franciae et Bajariae,
BERNARDUS, Clarae-Vallensis vocatus Abbas,
in spiritu fortitudinis abundare...
Commota est siquidem et contremuit terra,
quia coepit Deus caeli perdere TERRAM SUAM,
SUAM inquam in qua est Verbum Patris sui docere visus,
et annis plus quam triginta homo cum hominibus conversatus !
SUAM utique, quam illustravit miraculis,
quam dedicavit sanguine proprio,
in qua resurrectionis flores apparuerunt.
Et nunc, peccatis nostris exigentibus,
Crucis adversarii caput extulerunt sacrilegum,
depopulantes in ore gladii TERRAM PROMISSIONIS...

Beatam ergo dixerim generationem
quam apprehendit tam uber INDULGENTIAE TEMPUS,
quam invenit superstitem ANNUS ISTE PLACABILIS DOMINO ET VERE IUBILAEUS.
Diffunditur enim haec benedictio in universum mundum
et ad SIGNUM VITAE certatim CONVOLANT UNIVERSI.

Quia ergo fecunda est virorum fortium terra vestra
et robusta noscitur iuventute referta,
sicut laus est vestra in universo mundo
et virtutis vestrae fama replevit universum orbem,
ACCINGIMINI ET VOS VIRILITER
et felicia arma accipite Christiani nominis zelo.
Cesset pristina illa non militia, sed plane malitia,
qua soletis invicem sternere ac perdere ut ab invicem consummamini...

Habes nunc fortis miles, habes vir bellicose
ubi dimices absque periculo, ubi et vincere gloria et mori lucrum!
Si prudens mercator es, si conquisitor huius saeculi,
magnas quasdam tibi nundinas indico: vide ne pereant.
SUSCIPE SIGNUM CRUCIS,
et omnium pariter de quibus corde contrito confessionem feceris,
indulgentiam obtinebis...

De caetero, fratres, moneo vos,
non autem ego sed Apostolus Dei mecum,
non esse credendum omni spiritui.
Audivimus et gaudemus ut in vobis ferveat zelus Dei,
sed oportet omnino temperamentum scientiae non deesse.
NON SUNT PERSEQUENDI JUDAEI,
NON SUNT TRUCIDANDI, SED NEC EFFUGANDI QUIDEM !
Interrogate eo divinas paginas...
Vivi quidam apices nobis sunt,
repraesentantes Dominicam Passionem.
Propter hoc dispersi sunt in omnes regiones,
ut dum iustas tanti facinoris poenas luunt,
testes sint nostrae redemptionis...

(Epist.365) Homo ille de quo agitur in litteris vestris,
neque ab homine neque per hominem sed neque a Deo missus venit.
Quod si monachum aut eremitam iactat,
et ex eo sibi sumit libertatem vel officium praedicationis,
potest scire, et debet,
quod MONACHUS NON HABET DOCENTIS SED PLANGENTIS OFFICIUM,
quippe cui oppidum CARCER esse debet, et solitudo PARADISUS...

Tria sane sunt in eo reprehensionis dignissima:
¨ usurpatio praedicationis,
¨ contemptus episcoporum,
¨ homicidii approbati libertas.
Novum genus POTENTIAE !

LUGLIO 29

Un "manifesto antibellicista"
di Erasmo

Non è uso di Erasmo, almeno nelle lettere giovanili, svolgere a pieno una idea tematica. Ma gli capita ogni tanto che, toccato un certo tasto, si accenda la sua innata facondia e la lettera vada per le lunghe.

Questa volta il tema antibellicista è saltato fuori da tre effetti negativi che gli stanno guastando il soggiorno in Inghilterra (1514). C'è aria di guerra, cresce l'inflazione e diminuisce la generosità; poi scarseggia anche il vino, e quel vinello di emergenza che ha dovuto ingoiare gli ha procurato un attacco di calcoli! Per di più, la posta per l'estero non funziona affatto !

Scoprite voi stessi quanto suoni vera questa critica nel suo garbato Latino. E non dimenticate che altrove sono stati raccolti dei bellissimi brani della sua Querela Pacis.

Sed bellum quod adornatur genium huius insulae subito vertit.
Rerum omnium charitas hic in dies crescit; decrescit liberalitas;
quidni parcius dent homines toties decimati?
Et nuper, ob inopiam vini ex malis vappis collecto,
calculo propemodum extinctus fui !

Ad haec, cúm omnis insula per se relegatio quaedam est,
tum nunc bellis etiam arctius includimur,
adeo ut neque epistolis sit exitus.

Et video magnos rerum motus oriri,
qui quorsum evasuri sint, incertum;
utinam Deus propitius
hanc orbis christiani tempestatem dignetur componere.

Da queste premesse salterà un primo sfogo contro la guerra fra cristiani (20 righe), per passare subito alla condanna generale della guerra in genere, per i soli suoi aspetti negativi. Sarà questa la nostra odierna pagina. Ma la lettera è generosamente prolissa e il tono dovrà salire ancora. Ricchissimo filone ! Vi anticipo un aiuto: lucellum è un diminutivo, derivato proprio da lucrum; come castellum, da castrum; come sacellum, da sacrum ! (vedere anche le due pagine della Querela Pacis, già raccolte per le date 19-20 marzo).

ERASMO, Epistolae (Allen), Tomo I, epist.288
all'Abate Antonio di Bergen.

Quaeso te, cogita: per quos (bellum) geritur ?
Per homicidas, per incestos, per aleatores, per stupratores,
per sordidissimos conductitios milites,
quibus lucellum carius est vita !
Hi in bello sunt optimi,
cum quod ante suo faciebant periculo,
hic mercede faciant et cum laude.
Haec hominum colluvies in agros, in urbes recipienda,
ut bellum geras.
Denique his serviendum, dum alium ulcisci volumus !

Adde nunc quot facinora belli praetextu committantur,
dum inter arma silent leges bonae !
Quot rapinae, quot sacrilegia, quot raptus,
quot alia dedecora quae pudet etiam nominare !
Haec pestis morum
in multos annos duret necesse est, etiam extincto bello.

Expende mihi nunc sumptus, ut etiam si vincas,
multo tamen plus sit damni quam lucri.
Quanquam quo tandem regno possis
tot milium vitam ac sanguinem aestimare ?
Atque maxima malorum pars
ad eos redit ad quos nihil pertinet bellum;
pacis commoda ad omnes proveniunt;
in bello plerumque flet etiam qui vicit.

Tantum malorum agmen secum trahit ut non sine causa
poetae finxerint BELLUM ab inferis per FURIAS immitti;
ne iam commemorem expilationem populi,
ducum collusionem, rerum commutationes,
quae numquam sine summo incommodo novari solent !

Quod si gloriae cupiditas nos trahit ad bellum,
non est gloria, quae affectatur praesertim ex malefactis.
Et multo gloriosius est civitates condere quam evertere,
si quid libet gloriosum designare.
Nunc plebs extruit et excolit urbes, stultitia Principum evertit.

Postremo, cum videamus res humanas in morem euripi
sursum ac deorsum mutari miscerique,
quorsum attinet tanto rerum molimine apparare imperium,
mox qualibet occasione ad alios devolvendum ?
Quanto sanguine paratum est Romanum Imperium,
et quam mox coepit concidere !

LUGLIO 30

Un doveroso ricordo...
anche per il modestissimo passero!

Nonne duo passeres asse veniunt? Non è vero che due passeri si comprano con quattro soldi, e tuttavia nessuno è dimenticato dal Padre che a tutti gli esseri ha dato la vita ?

Chi così ha rivalutato il pregio di ogni vivente, per quanto umile e di basso costo, ci incoraggia a riservare una pagina simpatica anche ai nostri modestissimi passerotti... Io avrei il sospetto che noi, meridionali, li trattiamo in modo diverso da quello in uso nei paesi del Nord. Ricordo, infatti, la mia meraviglia, di averli avuto perfino tra i piedi quando, sostando in un parco pubblico di Colonia per mangiare un panino senza perdermi l'affascinante presenza del suo Duomo (per la precisione, nel 1960), questi voracissimi passerotti si affrettavano sereni a raccogliere le bricciole... fra le mie scarpe. Mai così familiari nei nostri meridiani !

Spero, quindi, sarete anche voi felici di costatare quanta serenità restituisca alla nostra coscienza questa limatissima paginetta, scritta, e ben si capirà subito, non a Napoli, bensì in Boemia.

BOHUSLAUS BALBIN,
o.c. Lib.I, cap. LXXII

------RISUM TENEATIS, AMICI ! -----------

- Petre, quid eveniat necesse est
quoties ferrum aëri exponitur ?
- Aeruginem procul dubio contrahet !
- Quid vero si non ferrum, sed aurum exponas ?
- Illico substrahetur !

Non possum hoc loco PASSERINAE
docilitatis et ingenii documenta
(quorum ipse oculatus sum testis) reticere.
Diu credideram cicurari passeres et mansuefieri
(ut scriptorum aliqui docuerant)
vix ac ne vix quidem posse.
At postea exemplis comperi,
sic ad humanitatem eos educari,
ut nihil sit homini familiarius,
nihil blandius.

Litomericii in Collegio, unus e Nostris,
parvum adhuc et a matre calentem, flavirostrium,
ex nido raptum passerculum sic assuefecerat sibi
ut iam etiam adultior,
et deposita, ut ita loquar, praetexta,
in cubiculo perdius et pernox habitaret.

Dici non potest quales ille nobis de se ludos praebuerit
et quantas domino delicias fecerit !

Ab unius illius ore pendebat,
et si digitum aut vocem tolleret,
advolabat frigutiens et pro cibo et potu supplicans.
Tandem sponsam adduxit domum
et quinque passerculos exclusit,
matre semper pavida, respectante et intractabili.

Periit postea foris pater, ut fit, et pupilli quinque,
quasi a patre commendati forent,
in cubiculo remanserunt, mire et ipsi cicures.

At curator et tutor singulis imposuit nomina,
ut vocati responderent et advolarent.

Nihil hoc in genere vidi iucundius !

Eumdem Nostrum
Litomericio ad alium Collegium missum comitabar:
clausit in strophiolo passeres
et in cista super quoddam molle tomentum servabat.

Vidi ipse et audivi,
quoties aperta cista quempiam nominaret,
ad suum nomen pipilare;
ergo exemtos in itinere pascebat, potabat,
ATQUE ITERUM STROPHIOLO CLAUDEBAT !
donec ad viae terminum tridui itinere perveniremus.

LUGLIO 31

Oggi "turismo" appenninico...
con Sant'Ignazio di Loyola !

Oggi la nostra tappa turistica la faremo in compagnia di un Santo, e per di più in una limatissima pagina latina che potrebbe dignitosamente presentarsi a concorso. L'episodio era già stato raccontato dal protagonista (+ 1556 e festeggiato liturgicamente proprio oggi); lo si può rintracciare nella sua Autobiografia, ma in spagnolo e senza nessuna ricercatezza; lo stesso resoconto però acquista maggiore rilievo e suggestivo smalto nella veste latina, "taglio Maffei". Per gli amanti del latino, un nuovo e ricchissimo filone.

Veniamo ora ai rischi, che sono il pepe di ogni Antologia: prima, il temuto incontro, nel Tirreno, con il Barbarossa. Poi quel difficile valico appenninico dove il nostro "pellegrino", smarrito e poi bagnato come un pulcino, dovrà infine subire le risate provocate dalla caduta nel fiume !

Stava venendo l'anno 1535 dalla Spagna, esattamente da Valencia, via Genova; puntava su Venezia (dunque, La Cisa?), dove si era dato appuntamento con i compagni di Parigi, per definire la grande svolta delle loro vite. Ignazio questa "svolta" l'incominciava proprio bene!

Troverete l'avventurosa traversata Valenza-Genova nell'introduzione; lo smarrimento appenninico vi si aggancia da solo, senza omissis.

MAFFEUS, Divi Ignatii Vitae Liber II, cap.I

Dissuadentibus multis ne se tali tempore mari committeret,
quod, praeter ceteras difficultates,
etiam nobilis archipirata Ahenobarbus (il "Barbarossa" !)
loca opportuna et litorum flexus valida obsideret classe,
nullis terroribus de sententia decessit Ignatius.
Et navis praedones quidem effugit,
verumtamen foedissima tempestate coorta,
clavo diffracto fusisque armamentis,
cum iam de salute vectores nautaeque omnino desperassent,
lacera et quassata fluctibus, Genuensem portum aegerrime tenuit.

Atque haec tanta MARIS INCOMMODA,
non sane levius TERRESTRIS ITINERIS DISCRIMEN excepit.

Cum enim solus ignarusque regionum
Ignatius per Apennini tramites Aemiliam peteret,
viam ingressus
initio spatiosam, sed in arctum deinde magis magisque coeuntem,
studio procedendi,
sensim in eas penetravit angustias,
unde sese expedire humana ope vix posset.

Primo igitur sollicite vestigium facere;
deinde cum neque progredi neque iam regredi tutum esset,
in exilitate salebrosa et horrenda crepidine,
torrente rapido minaciter subterfluente,
haesit aliquantisper, stupenti similis,
ubi repente sese tot periculis cinctum animadvertit.

Sed ad extremum,
fidenter implorato divino auxilio,
quod unum reliquum esse videbatur,
humi procubuit,
et genibus manibusque reptando, quadrupedis instar,
ac prominentia modo saxa modo e saxis enata virgulta prensando,
tandem evasit,
labore, quos ad eam diem pertulisset, omnium maximo !

Inde per inmensae altitudinis invias rupes ac solitudines
diu errabundus, cum ad radices montium denique devenisset,
omnia RURSUS offendit
partim nivium tabe, partim etiam hibernis imbribus impedita.

Cumque nihilominus urgeret progrediendi necessitas,
via teterrima (et est mollis et cretosus ager,
ac semitae per horum temporum incuriam exiguo munimento,
nec ullis ut olim stratae lapidibus)
cum profundo ac tenaci limo diu multumque luctatus,
ad Bononiae portas tandem aliquando pervenit.

Atque hic,
ne quid deesset ad probandam aequitatem ac patientiam viri,
ad ceteras miserias,
illud etiam ludibrium accessit;
ut in ipso urbis introitu e ponticulo in fossam,
limo coenoso argine lubricante, decideret,
emersusque, luto deformatus ac madidus,
ab iis qui tum aderant, non sine ioco et facetiis
(ut sunt procacia in alienis malis hominum ingenia)
RIDERETUR !

Sed ille nimirum,
IDENTIDEM EXERCERI SE A PATRE CAELESTI
prudenter intelligens
ET IN GRATIARUM ACTIONE PERSISTENS,
sole siccatis utcumque vestibus,
laxitudine ac fame confectus,
cum urbis magnam partem frustra emendicando perambulasset,
in Collegium Hispanicae Nationis demum exceptus
ibique dies aliquot clementer est habitus...